MICHAEL CHABON: Prust žanra našeg

"Svi romani su nastavci; sveopšti uticaj je blagoslov."

Maps and Legends: Reading and Writing Along the Borderlands (2008)

The Yiddish Policemen's Union: A Novel (2007)

1.

Chabon pripada generaciji nadasve relevantnih mlađih autora (pored Džonatana Letema, Breta Istona Elisa, Džonatana Frenzena, Martina Ejmisa...) za koje se vjeruje da će u narednim generacijama naslijediti i, ako već nisu, zadobiti statuse velikana poput T. Vulfa, Dž. Apdajka, N. Mejlera, K.MekKartija i J. MekJuena. Ono što je najzanimljivije kod ovoga autora jeste što ne bježi od žanra poput drugih iz iste branše, naprotiv, njegov entuzijazam na mahove zadobija i infantilne obrise, dok mu u djelima, makar za sada, nećete naići na otvoreni jevrejski samoprijegor Filipa Rota niti na egzistencijalne dileme što ornamentišu romane Sola Beloua, i pored toga što su njegovi junaci ništa manje antiheroji i ništa manje opterećeni sopstvenim jevrejskim identitetom i krizom srednjih godina ipak naveliko, čini se, ograđeni od minuciozne, perspektivne patetike dva spomenuta pisca. Svaka Chabonova rečenica ostavlja distinktivan utisak personalnog, što se najbolje vidi iz njegove esejistike, gdje je autor dovoljno opušten da skreće u digresije i više se koncentriše na fascinaciju brojnim aspektima (popularne) kulture i koliko je ista uticala na njegovo i na odrastanje njegovih literarnih i strip-idola, nego na kočoperno raspredanje o nekim možda i uzvišenijim temama, političkim i teološkim, iz današnjeg života.

"Prvi put sam rođen u bolnici džordžtaunovskog univerziteta 1963.", piše Chabon, "a drugi put deset godina docnije, na prvim stranicama [Dojlovog] 'Skandala u Češkoj'. U ovom kasnijem djetinjstvu sav raj koji sam mogao doseći i koji mi je bio potreban sastojao se od radova Konana Dojla, Reja Bredberija, Filipa Hoze Farmera, Džeka Vensa. Fentazi i naučna-fantastika, zatim horor i hard-boiled krimi-roman; moja strast i ambicija kao čitaoca i pisca iskaljena je u kovačnici žanrovske fikcije." U tekstu "My Back Pages" Chabon konstatuje kako se više od četiri godine preganjao sa sopstvenim spisateljskim impulsom da jednom za svagda ustoliči svoj književni stil i ciljeve sa engleskim jezikom, jer nipošto nije htio pobjeći od žanrova što su ga najvećma i tetošili kao pisca svih tih godina, ništa manje nego koliko i mejnstrim. Najveća je šteta što u svojemu listingu ovaj autor nema više književnih kritika, mada ćete u svakom tekstu, čak i onom o arhitekturi ("Maps and Legends"), naići na po nekoliko obligatornih preporuka.

Prije nego navedem čime se bavi njegova prva knjiga eseja i posljednji roman – možda i najpersonalniji do sada – vrijedi napisati da ono što odvaja Chabona od njegovih kolega jeste bezmalo nezaboravna prustovska proza, prvobitno pedantna koliko i zahtjevna savršeno odvagana dugačka rečenica što nikako neće ući pod kožu iole simplifikovanijem čitaocu. Prvi roman, The Mysteries of Pittsburgh (1988), proistekao je iz njegovog magistrata, koji je potom poslat izdavaču gdje je izvukao otkup od $155,000 na privatnoj aukciji, postavši najviše plaćeni prvi roman nepoznatog mladog autora. Neću pretjerati ako napišem da je to bio njegov Less Than Zero, samo tri godine kasnije, još jedan tzv. bildungsroman.

Chabonovi naredni projekti su ujedno i njegovi najpoznatiji. Satirični romani Wonder Boys (1995), nastao iz dugogodišnje frustracije njegovog drugog nerealizovanog romana (napisao je 1000 strana prije nego što je digao ruke od njega), i epski The Amazing Adventures of Kavalier and Clay (2001), koji mu je eventualno donio i Pulicera, izuzetni WW2 period piece što miksuje tematiku američko-jevrejskog identiteta i tzv. zlatne ere stripa. Prevode oba romana, ako se ne varam, objavila je Dereta prije 5-6 godina, a kada je Curtis Hanson nakon L.A. Confidential uradio Wonder Boys, mislio sam kako nijedan reditelj u istoriji filma nije imao prilike da zaredom snimi dva tako besprijekorna prizemna masterpisa.

U međuvremenu Chabon postaje urednik dvije MekSvinijeve antologije spomenutih i u nekom od mojih eseja o dobroj i lošoj književnosti u ranijim Emitorima. Naslovi antologija su McSweeney's Enchanted Chamber of Astonishing Stories i McSweeney's Mammoth Treasury of Thrilling Tales, u kojima je Chabon okupio velika imena mejnstrima i žanra i dao im zadatak da se iskušaju u saspensu. Kao u skoro svakoj antologiji sličnog eksperimentalnog kova, rezultati su imali varirajući kvalitet, ali nijednom nisu dosegli razočaravajući nivo. Zato jer je vrsni poznavalac žanra, Chabon je 1998. godine bio i gostujući urednik edicije The Year's Best Fantasy and Horror.

Njegove kratki romani, publikovani u nastavcima u The Paris Review i The New York Times, najposlije su izašli i u formi knjiga; The Final Solution: A Story of Detection (2004), njegov nagrađeni izvrsni omaž A.K. Dojlu o viđenju Drugoga rata kroz oči neimenovanog ali prepoznatljivog ostarjelog Šerloka Holmsa, i Gentlemen of the Road (2007), simpatična pustolovna saga u maniru Kiplinga, Hauarda i Hagarda, posvećena jednom od autorovih najvećih literarnih uzora, Majklu Murkoku. Chabon tada objavljuje i veliki Young Adult roman Summerland (2004), a sada i The Yiddish Policemen's Union, treći njegov naslov što će završiti na velikom platnu, ako do tada prvo ne izađe Kavalier and Clay. Moj listing ne spominje nekoliko Chabonovih dramaturških napora (on će eventualno adaptirati Barouzovog Džona Kartera od Marsa, vjerovali ili ne), dvije zbirke priča i još neke bitne editorske poslove od kojih bi izdvojio tezgu za Dark Horse Comics, u pokušaju da se stripuju avanture The Escapist-a, kreacije dvojice njegovih likova iz romana Kavalier and Clay nalik stripovima Džeka Kirbija, Vila Ajznera i Bena Kečora.

2.

Kompleksnije seciranje problema i uspješnosti modernističke, mejnstrim proze kroz univerzalna upoređenja sa žanrovskim iskustvima i beneficijama pretežno odzvanja kroz tekstove prve Chabonove zbirke eseja, Maps and Legends, i sada kada ga se drži za jednog od najinventivnijih američkih autora, on otvoreno raspreda o uticaju koji je žanr, odnosno tzv. literarni entertainment, imao i imaće nad njegovim slovom.

Prvi tekst, u stvari, postavlja ritam i svrhu čitave zbirke, imenovan sa "Trickster in a Suit of Lights: Thoughts on the Modern Short Story", objavljen kao predgovor u ediciji Best American Short Stories 2005, najiskreniji i najumjesniji no-bullshit esejčić o distinkciji i prednostima žanra koji sam pročitao još od Memetovog nezaboravnog in memoriama Patriku O'Brajenu, "The Humble Genre Novel, Sometimes Full of Genius", iz 2000 [obavezan copy/paste za zainteresovane: http://www.nytimes.com/2000/01/17/books/the-humble-genre-novel-sometimes-full-of-genius.html].

Chabon ne citira pojedinačne slučajeve kako bi pojačao svoju tezu, jer bi se tada tekst produžio do u nedogled, već se okreće prokreaciji uz pomoć žanra kao svojevrsnoj prirodnoj emociji, svrsishodno tražeći u svemu tome neku svoju sveopštu definiciju entertejnmenta koju će prihvatiti ali ponajprije moći da shvate, svare i priznaju takozvani velikani pisane riječi.

"Entertejnment ima loše ime", piše on. "(…) Ozbiljni ljude ga teže podozrijevati, a pojedini čak i prezirati. On udara na one dijelove mozga daleko od centara za pronicljivost, kritičkog razmišljanja i ontološkog umovanja. Zaobilazi crna područja srca i životnu treperavost davi u drečavom odsjaju halogena. Inteligentni ljudi moraju se držati na odstojanju njegove produkcije. Ta se populacija stoga može suočiti sa onim što ih zabavlja jedino ako na sebi ima rukavice od ironije i postmoderne mašice. Ja, s druge strane, čitam zbog entertejmenta i pišem iz istog razloga. Tačka. Oh, mogu ja u to ime iskovati i naveliko brojnije i u mnogome impresivnije motivacije i pojašnjenja. Mogu iskopati pojedinosti o teoriji odziva čitatelja ili o Lakanovom parole. Isto tako mogu nastaviti o pripovjedačkom impulsu i potrebom da se raščlani osjećaj iskustva kroz priču. Kap-dvije Junga mogle bi lijepo da osvježe tu stranicu. Takođe bih mogao predstaviti dokaze koji bi podržali onu Kafkinu formulu da: 'Knjiga mora biti sjekira za led kako bi usitnila okeane smrznute unutar naše duše.' No, na kraju krajeva – i, evo moje poante – sve bi se najposlije svelo na entertejnment, i na njegovog uglađenog asasina, zadovoljstvo. Jer kada ta sjekira najposlije zagrize u led, vi ćete osjetiti odgovarajući povratni udarac oduševljenja koji će vas protresti od ruku pa sve do ramena, dok će oštrica još miljama nastaviti da odzvanja."

____________________

Trickster i borderland u naslovu knjige i ovoga teksta jesu termini koje je Chabon prisvojio od nesofisticiranih teorista koje potura svakome pod nos čim mu se ukaže prilika, Bendžamina Luisa i Luisa Hajda; Trickster predstavlja prikazu – literarno otjelotvorenje pakosnog, lukavog boga Lokija – dok borderlands opisuje granicu, neku vrstu čistilišta, ili pak raskršća, gdje se sastaju svi zapleti i književne teorije, odakle Trikster obično jedino i umije da krade svoju inspiraciju, što služi Chabonu kao savršena deskripcija onoga kuda ide njegov za sada mali ali impozantni opus. Na koncu, čovjek se ne libi da spomene vlastite literarne i žanrovske uzore koji su izrasli iz nepatvoreno zabavnih palpova (Hemet, Čendler, Lavkraft...), rame uz rame sa najgromoglasnijim literarnim imenima današnjice i prošlosti, da napiše svoje favorite kada je u pitanju pisanje priča danas (Keli Link, Elizabet Hend, Ajmi Bender, Džonatan Letem, Bendžamin Rozenbaum…), bez rezerve uporedi famoznu priču "The King in Yellow" i Ficdžeraldovu "Crazy Sunday", i objasni zbog čega Nabokov sajens-fikšn Ada, or, Ardor nikada nećete moći da locirate u dijelu knjižare gdje je izložen SF.

"I uprkos konstantnom preziru, odnosno zapuštenosti, gdje se većina 'ne-literarnih' žanrova danas drži, naročito od strane naših najboljih pisaca kratke forme, većina ako ne i svi oni u posljednjih 75 godina, poput Trikstera, nevoljno su se našli privučeni granicom tzv. borderlandsa. Od Borhesa do Kalvina, napajući se tropama i konvencijama naučne-fantastike i detektivske proze, do Anite Brukner i Džona Foulsa sa njihovim jedinstvenim romansama, od Milhauzera i Tomasa Pinčona do Kurta Vonegata, Džona Kroulija, Roberta Ajkmana, A.S. Bjata i Kormaka MekKartija, pisci su obrazovali svoje karijere upravo na ovakvim međužanrovskim mjestima, na ničijoj zemlji. Spomenuti volšebni pisci nisu pisali naučnu fantastiku ili fentazi, niti horror ili vesterne – a što vam mogu posvjedočiti i korice na njihovim knjigama. Ali oni jesu crpili ogromnu snagu od i pružili su prilično zadovoljstvo čitaocima kroz književne igrarije, kroz karakteristični spoj parodije i poštovanja, invokacije i analize, razložnog odbacivanja i pasioniranog prigrljivanja, što su u stvari žigovi naše triksterovske književnosti u ovom vremenu beskrajnih raskrsnica. Neke od njih čak su se našle kako lutaju putem najmisterioznije i najobmanjujuće od svih granica: one koja leži na razmeđu razularenog komercijalnog uspjeha i apsolutne kritičke pohvale."

Drugi njegovi tekstovi u zbirci su "Fan Fictions: On Sherlock Holmes", esej napisan dok je istraživao Dojla (i Holmsa) prilikom tvorbe novele The Final Solution, zatim predgovor "The Other James" najnovijoj kolekciji priča M.R. Džejmsa gdje je već u prvoj rečenici priznao da je "Oh, Whistle, and I'll Come to You, My Lad" sigurno jedna od najboljih priča ikada ikada napisanih. Četiri naredna eseja ne govore samo o starim i novim i onim zaboravljenim majstorima stripa, nego i o vremenu i žanrovskim kulturama što je okruživala njihovu imaginaciju. Po čitav zaseban esej je posvetio SF romanu Kormaka MekKartija The Road, kao i seriji romana His Dark Materials Filipa Palmena, gdje se takođe mogao pozabaviti raspravama o kalemima mejnstrima i žanra, dok u "Imaginary Homelands" govori o njegovim prvim nespretnim pokušajima da se suoči sa istorijom svojega naroda, putu u Izrael i izvjesnim faktima koji su ga ponukali da napiše The Yiddish Policemen's Union, ubijeđen da je čitao kako je Ruzvelt imao plan da Jevrejima ponudi federalni samoupravni distrikt – na Aljasci. Pa i ne čudi što su žanrovci brže-bolje požurili da ga nagrade najpopularnim SF priznanjima, Hjugom i Nebjulom. I garantujem da je autoru sve to sigurno značilo koliko i prvi Pulicer, premda je znao da ni tada njegov roman skoro nikada neće moći da se nađe u žanrovskom dijelu knjižare.

3.

The Yiddish Policemen's Union je ništa manje roman alternativne istorije koliko i Murov grafički strip Watchmen, Robertsove Pavane i Dikov The Man in the High Castle, i pažljivim čitanjem savršena se topografska mapa jevrejske zemlje Sitke može načiniti za neko buduće izdanje Rječnika imaginarnih mjestâ Alberta Manguela. U ovoj dimenziji Izrael i hebrejski jezik uopšte nisu izronili kao nezavisna tijela 1948., i Jevreji koji pričaju jidiš u to ime su dobili šezdesetogodišnji zakup za dio Aljaske gdje će konačno moći da odmore nomadsko srce i možda konačno dočekaju svojega Mesiju. Nije teško pogoditi da se priča počinje odmotavati uoči posljednje godine isteka zakupa, kada tri miliona Jevreja, još uvijek bez Mesije da ih predvodi, nalazimo u poslovičnom haosu prilikom odabira njihove sljedeće destinacije. Jedan od sporednih likova u romanu već, recimo, ima imigracione papire za selidbu u Afriku i prilično je zadovoljan tom odlukom, a neko drugi, pak, daleko hrabriji doktor, planira da se odseli u Jerusalim, gdje je Jevreja uvijek bilo i biće, kako sâm tvrdi.

Hladna i vjetrovita zemlja Sitka sa okolnim ostrvcima zaista djeluje monolitno poput današnjeg Izraela, međutim, na pomniji pogled shvatate da je, kao i svako depresivno društvo, protkana desetinama raslojenih frakcija. Ostrvo Verbov naseljeno je, na primjer, "crnošeširašima", ortodoksnim Jevrejima, toliko ogrezlim u religiju i kriminal, da se njihovi najveći uspjesi u stvari kriju u načinima koje iznalaze kako bi preveslali Gospodovo naređenje o kompletnoj bogobojažljivoj inerciji na dan Sabata, što je takođe karikirano u recentnom dokumentarcu Bila Mara Religulous. Kako god bilo, životni putevi tih ljudi daleko su od bezazlenih.

Slučaj se vrti oko mrtvog narkomana pronađenog sa metkom u potiljku u vašljivom trećerazrednom hotelu gdje živi i naš suicidalni, deprimirani alkoholičar i protagonista Mejer Lendsman, policajac odjeljenja za ubistva, sada samo ljuštura onoga što je nekada bio, u neprilici već od trenutka kada istoga dana sazna da njegova bivša žena sada u stvari njegov pretpostavljeni. Žrtva čije ubistvo Mejer pokušava da riješi sin je jednog od najvećih "kumova" u Sitki, koga se, naime, ovaj odrekao čim je saznao da je njegov sin odlučio odigrati partiju šaha sa ljudima van zatvorene zajednice crnošeširaša. Iz časa u čas Lendsman saznaje da se neko svesrdno trudi da ne dozvoli da se iko petlja u ubistvo toga nekadašnjeg šahovskog genijalca sa, navodno, mesijanskim karakteristikama koji mu je, međutim, mnogo bliži nego je to ikada i očekivao da pomisli.

Chabonovo slovo u ovom djelu prodornije je od svega što sam imao prilike pročitati od kitnjastog Apdajka i furoričnog Bardžisa, smisleno i poetično, a opet u skladu sa svim konvencijama sofisticiranog hard-boiled krimića, no ne samo sa stanovišta emotivnog sklopa jednoga djela. Onamo gdje je Apdajk dostojanstveno utučen i Bardžis pretjerano posprdan i egotripozan, strijemeći ka pijedestalima književnosti, Chabon je i te kako svjestan tih nevidljivih granica tako da nikada ne ide dalje od patetike, kao uostalom ni od satire, pošto zna da konstantna parodija ima potrebu da bude izbalansirana nečim nadasve težim, i obratno. Njegov progon za nestalnim židovskim identiteom kojim je pečatiran unikatan je poput kombinacije Jevreja na ledu koliko je i, na mahove, uvrijedljiv. Naime, prilikom jednoga teksta napisanim na račun svojega puta u Izrael, dobar broj ljudi se našao uvrijeđenim. Pomisao koliko bi ljudi tek moglo da se uvrijedi jednim podebljim romanom na istu temu gurala ga je da stigne do ove faze u vlastitoj kreativnosti.

Chabon je već pisao o Jevrejima, u stvari jevrejsko nasljeđe prožima skoro svaki njegov književni projekat. Detektivska storija o Šerloku Holmsu, The Final Solution, dotiče se holokausta, a Gentlemen of the Road za svoj epicentar ima hazarsko carstvo. Jevreji su jedini civilizovani narod na planeti koji postaju dijelom svoje religije samim rođenjem, tako da se egzstencijalne diobe javljaju u momentima kada cerebralni Židovi stignu do mogućnosti ateizma u životu, ali ne i do bježanja od nacionalnog identiteta tom prilikom, što kod pojedinih, kao što su Filip Rot i Vudi Alen, može biti jedna od prelomnih tačaka u životu. Na kraju, Chabon nije jedan od "samo-prezirućih" Jevreja poput Rota i Alena što se najčešće ne osjećaju udobno u svojem Jevrejstvu, ali zasigurno jeste jedan od onih – isto kao Rot i Alen – što pronalaze humor u jevrejskim paranojama i neurozama. Stoga je veliki kompliment informacija da su upravo Braća Koen uzeli The Yiddish Policemen's Union za svoj sljedeći projekat, te ostaje nada da će ovu jevrejsku Kinesku četvrt ništa bolje ispoštovati nego kako je najvećma zanemarljivi Holivud, sasvim iznenada, na najbolji mogući način ispoštovao Murov fascinantni Watchmen i od njega načinio najinteligentniju filmsku detektivsku priču još od L.A. Confidential.

The Filipino-style Chinese donut, or shtekeleh, is the great contribution of the District of Sitka to the food lovers of the world. In its present form, it cannot be found in the Philippines. No Chinese trencherman would recognize it as the fruit of his native fry kettles. Like the storm god Yahweh of Sumeria, the shtekeleh was not invented by the Jews, but the world would sport neither God nor the shtekeleh without Jews and their desires.

Zaboravite stoga na isprazna bombastična napisana-da-zaprepaste neinovativna sranja poput Crooked Little Vein Vorena Elisa, rad samo da utru zadovoljstvo dječačiću tek proisteklom iz nekoliko decenija pomamnog čitanja stripa. U prvoj rečenici Elisovog romana protagonista se budi u trenutku kada ogromni pacov piša u njegovu šolju sa kafom. Baš prigodno; momenat koji sigurno iziskuje da se, u Elisovom svijetu, redovno kreće na spavanje sa fotoaparatom obješenim oko vrata. Chabon, s druge strane, postiže slične perverzne rezultate osjetno inteligentnijim pristupom. No, možda je to zato što Chabonove romane pretežno naseljavaju podrobni trodimenzionalni likovi.

"Jesus fucking Christ," she says with that flawless hardpan accent of hers. It is an expression that always strikes Landsman as curious, or at least as something that he would pay money to see.

Umijeće Chabonovog stila jeste da ga podjednako dobro mogu čitati i žanrovci i mejnstrimovci, s tim što ga mejnstrimovci mogu naći previše investiranog u žanr a ovi drugi u nerazumljivi, preopterećeni svijet velike književnosti. Svakako njegova najveća zasluga jeste da ostavlja dojam književnika s kojeg ste u stanju lagano preći na mnogo veće i naizgled značajnije stvari, ako ste do sada mislili da su dobre krimiće u prvom licu znali pisati samo stari majstori. Zbog toga i nije misterija da njegov roman, iako se dešava u današnje doba i u trećem licu, zadržava prizvuk noir literature četrdesetih i pedesetih, Hemeta, Čendlera i Vurliča. To samo opravdava svaki mogući hvalospjev koji je čovjek ikada napisao o žanru, izjavivši jednom – i to mnogo prije nego što je začeta njegova knjiga eseja – da bi se ozbiljni autori zaista trebali vratiti žanrovskoj fikciji kao protivotrovu dominacije kontemporarne, repetitivne moment-of-truth otkrivajuće priče bez iole zapleta, formi koju Chabon i te kako razumije ne kao esencijalno literarnu, koliko kao zaseban žanr slučajno uzdignutog do visokog kulturnog statusa.