Skrećem vam pažnju na jednu veoma dobru knjigu: redak primer ozbiljnog i studioznog tretmana horror žanra i fantastike uopšte, kroz analizu motiva VAMPIRA.
Knjigu je izdao Institut za književnost (to je ona edicija sa drečavo crvenim koricama, crnim slovima i jednom belom horizontalnom štraftom kao jedinim 'dizajnom'). Ono što knjiga nema na polju dizajna i šarenih slika itekako dobija na SADRŽAJU! Zato da ja ne tupim mnogo, sve će vam biti jasnije iz SADRŽAJA, SAŽETKA i UVODA – i eventualno iz mog prikaza ove knjige za POPBOKS:
Uvod
Nastanak priče o vampiru
Istorijsko određenje motiva u okvirima fantastične književnosti
Formalno određenje i žanrovsko pozicioniranje motiva
Mutiranje osnovnog modela motiva
Vampir u mitu, tradiciji i istoriji
Opšta razmatranja: mit, legenda, narodna priča
O mitološkom i folklornom postanku i razvoju vampira
Arhetipsko u motivu vampira
Istorijski i književni uzori za lik vampira
Dva osnovna tipa vampira u književnosti
Tematsko-motivski kompleks
Ikoničke (fizičke) karakteristike
Nastanak vampira
Izgled vampira
Telo
Fizički oblici vampira
Smrt
Funkcionalne odlike
Glad
Erotizam
Ženski vampir
Erotizam vampira i estetika ružnog. Druge umetnosti.
Hronotop (vremensko-prostorne odlike motiva vampira)
Metaforičnost motiva. Mogućnosti tumačenja. Primeri aktualizacije.
Poslednji čovek na Zemlji: „Ja sam legenda“ Ričarda Metisona
Vampir ideologije: „Kako upokojiti vampira“ Borislava Pekića
Umetnost pastiša: „Drenkula“ Borisa Vijana
Nove tendencije: „Noćna straža“ Sergeja Lukjanjenka
Zaključna razmatranja
Apstrakt:
Literatura:
Indeks imena
Indeks pojmova
METAMORFOZE
VAMPIRA – Marija Šarović
Institut za književnost i umetnost, Beograd,
2008
368 strana
Da li je slučajno
da je jednu od najkomercijalnijih saga o vampirima, Intervju sa vampirom, napisala žena (Anne Rice) za pretežno žensku
publiku, a da popularnost te iste tematike među istom ciljnom grupom (mlađe
devojke) postiže serijal Sumrak Stephenie
Meyer - o tinejdžerki koja sreće svog Mračnog Princa?
Dejan
Ognjanović
Šta je to u ženskom
biću što ga goni prema krvo-piću?
Ili, podjednako
zanimljivo, šta je to u ženskom stvoru što ga goni prema vampirskom hororu?
U
zemlji u kojoj se na prste mogu izbrojati studije posvećene hororu, više je
nego indikativno da postoje čak dve reprezentativne studije o vampirima u
književnosti, i da obe potpisuju – žene. Međutim, za razliku od knjige Ane
Radin, Motiv vampira u mitu i
književnosti (Prosveta, Beograd, 1996), posvećene isključivo građi iz
srpske književnosti, Marija Šarović u Metamorfozama
vampira (Institut za književnost i umetnost, Beograd, 2008) ovaj motiv
posmatra u kontekstu svetske književne produkcije.
Konkretno,
u knjizi se pomno obrađuju sledeća dela: romani Kako upokojiti vampira (uz reference i na Zlatno runo) Borislava Pekića; poznati postapokaliptični SF-horor
roman Ja sam legenda Richarda Mathesona
(nedavno na filmu oskrnavljen po treći put); ruski bestseller (a na filmu i blockbuster)
fenomen, Noćna straža Sergeja
Lukjanjenka; i najzad, pomalo neočekivano, kratka priča od par strana, Drenkula Borisa Viana.
Analize
pomenutih dela nadahnute su i vrlo rečite, i služe da ilustruju tezu o
konotativnim potencijalima na koje motiv vampira upućuje, od politički
intoniranih satira preko multi-žanrovskih popularnih romana do avangardnih,
nesvrstanih, idiosinkratičnih proizvoda kakav je Vianova parodična dekonstrukcija/rekonstrukcija
erotskog podteksta cele te vampirske fame.
Ipak,
pomenute analize zauzimaju tek jednu trećinu knjige: najduži, i najznačajniji
deo ove veoma vredne studije čini bavljenje vampirom kao motivom, prvo u
narodnom verovanju a potom i u književnosti. Razmatraju se mit, legenda i
narodna priča; arhetipsko u motivu vampira; istorijski i književni uzori za lik
vampira; ikoničke karakteristike kao što
su nastanak, izgled, smrt, funkcionalne odlike, erotizam (s posebnim naglaskom
na ženske vampire) itd.
Iako
ima neminovnih preklapanja sa radom Ane Radin, uz neizbežno pozivanje na iste
izvore (Vukov Rečnik i radovi etnologa
Tihomira Đorđevića i Veselina Čajkanovića), tri ključna kvaliteta izdvajaju ovu
knjigu: 1) širi književni i kulturni kontekst, koji uključuje svetsku
književnost, posebno engleski gothic, romantizam i dekadenciju; 2) moderniji
pristup žanru i popularnoj kulturi, koji se ovde tumače kao ravnopravni sa
"visokom" književnošću; i 3) kao posledica toga, ova studija je
zasnovana ne samo na domaćim već i na brojnim inostranim relevantnim
publikacijama na teme fantastike, horora, vampira i slično, tako da su njene
reference bogatije a uvidi složeniji i dublji, te daju širi prikaz motiva
vampira.
Od
zamerki, pomenimo dve: 1) zavedena obiljem konsultovane literature, autorka
povremeno ume da tekst optereti digresijama i navodima koji donekle razbijaju tok
izlaganja, a preteranim brojem fusnota (čak 430 napomena na 320 strana glavnog
teksta) poenta se povremeno rasplinjava i gubi; 2) knjiga je štampana na
ćirilici, a naslovi stranih dela najčešće nisu dati u originalnom obliku, niti
je data originalna transkripcija imena njihovih autora. Potonja postoji u
indeksu imena na kraju knjige, ali ne i naslovi mnogih priča i romana koji se
pominju u tekstu.
U
svakom slučaju, bogati uvidi, brojni navodi i inspirativna tumačenja
potkrepljeni su bogatom bibliografijom pa će tragači i tragačice za tajnom
vampirske privlačnosti imati sasvim dovoljno materijala u koji mogu da zarone
svoje zube.
Predmet rada je tematsko-motivski kompleks vampira u srpskoj i svetskoj književnosti. Kao reprezentativni, izabrani su pisci čija dela naizgled povezuje samo tema. Zapravo, kao primarno načelo odabira poslužile su značajne novine na tematsko-motivskom planu, kao i na planu tehnike pripovedanja. Ovakav postupak trebalo bi da omogući isticanje aspekata motivskog kompleksa vampira koji su u srpskoj nauci o književnosti do sada slabije, ako i uopšte, proučavani. Iz srpske književnosti odabrano je delo B. Pekića, Kako upokojiti vampira, ali je pažnja posvećena istom motivu i u Zlatnom runu. Delo Borisa Vijana, Drenkula, pruža mogućnosti za tumačenje erotsko-tanatološkog kompleksa u okvirima motiva vampira, ali otvara i pitanje parodije u delima koja ovaj motiv koriste, posebno prema Stokerovom romanu Drakula. Kratki roman američkog pisca Ričarda Metisona Ja sam legenda uvodi, uz vampirizam, i motiv poslednjeg čoveka na zemlji, tj. temu pandemije virusa, čime značenje dela usmerava ka antiutopiji, odnosno distopiji, a što daje povoda i za komparacije sa Pekićevim delom. Pesimističko viđenje sveta bitno je obeležje svih odabranih tekstova, pa i Noćne straže Sergeja Lukjanjenka. Ovo delo daje povod za razmatranje koliko se nova dela sa motivom vampira udaljavaju od mitsko-folklorne potke, a proces njenog menjanja zanimljiviji je utoliko što je reč o sasvim savremenom delu (2004).
Cilj rada je i da, pored predstavljanja i tumačenja motivskog kompleksa vampira, pruži jedan sveobuhvatniji pogled na motiv, koji uključuje i druge umetnosti. Stoga konkretnim analizama prethode tri poglavlja koja pokušavaju da pruže zaokruženu sliku o njemu, nudeći pogled na istoriju, mitologiju i književnu genezu motiva vampira.
Ovaj tekst predstavlja neznatno izmenjenu i dorađenu verziju magistarskog rada Komparativna analiza motivskog kompleksa vampira u delima R. Metisona, B. Pekića, B. Vijana i S. Lukjanjenka.
Knjiga se sastoji od nekoliko eseja u osnovnom značenju te reči („pokušaja“) o mogućnostima, obimu i značenjima motiva vampira u književnosti. Kako je reč o komparativnom radu, nastojalo se na tome da motiv u podjednakoj meri – njegov razvoj, prisustvo i značaj – bude razjašnjen i u srpskoj i u svetskoj književnosti. Pri tome, u ovoj potonjoj, akcenat je prvenstveno na književnosti engleskog govornog područja i, u nešto manjoj meri, na književnostima germanskih, romanskih i slovenskih naroda.
Osnovna namera rada je osvetljavanje istorije motiva vampira u književnosti. Kada se o njemu govori, uglavnom se na umu imaju plodovi popularne kulture, a ona se smatra pojavom na granici sa fenomenom tzv. trivijalne kulture (u našem slučaju, trivijalne književnosti). Ovo je posebno slučaj sa našom naukom o književnosti, koja se njime bavila samo sporadično, ne pridajući mu značaj strukturnog motiva, čak ni u onim inače retkim slučajevima u kojima je on to zaista i bio.
Zahvaljujući ovakvom položaju, određenom jednako ustručavanjem naših pisaca da motiv upotrebe, kao i proučavalaca književnosti da ga interpretiraju, on je retko bivao osnovni predmet književnih analiza. Jedina čisto književna studija posvećena motivu vampira u nas jeste doktorska disertacija Ane Radin iz 1996. godine, pod nazivom Motiv vampira u mitu i književnosti. Njen jedini nedostatak, u opštijem svetlu, jeste to što se usredsređuje na korpus dela sa ovim motivom isključivo u srpskoj književnosti. Iako u potpunosti odgovara sopstvenom naslovu i određenju teme, pa se u tom smislu ne može govoriti o promašenoj intenciji, ovom radu nedostaje opštija perspektiva i poređenje sa svetskim književnim tokovima. Uskraćivanjem komparativnog viđenja ovoga motiva, studija Ane Radin ograničila se na njegovu genezu i razvitak u srpskoj književnosti, pri čemu su čitava njegova razvojna linija u zapadnoj književnosti, kao i moguće paralele sa srpskom književnošću, ostale neosvetljene. Ovde svakako treba pomenuti i bezrazložno zaboravljenu studiju Boža Vukadinovića, Interpretacije (1971), o folklornoj, fantastičnoj i pesničkoj imaginaciji, u kojoj se, u nekoliko uvodnih poglavlja, raspravlja o ritualnoj, dinamičnoj i imaginativnoj prirodi mita o vampiru u književnosti, na upućen i nenametljiv način.
Kako je reč o motivu koji poreklo vodi iz mitologije, i koji je danas mnogo češće predmet studija teorije kulture, antropologije ili etnologije, treba pomenuti i dva veoma značajna doprinosa njegovom izučavanju koja su, usko gledano, vanknjiževna: studiju Tihomira Đorđevića Vampir i druga bića u našem narodnom verovanju i predanju, kao i studiju iz oblasti uporedne religije, Vampira Veselina Čajkanovića. Prilično obiman osvrt na mitologiju motiva duguje mnogo navedenim autorima, a naše insistiranje na njemu - činjenici da književno proučavanje mora obuhvatiti i vanknjiževne oblasti, ukoliko želi da bude potpunije. Ako bismo se usredsredili na samo jednu tačku u kompleksu koji ovaj motiv čini, neminovno bismo dobili iskrivljenu sliku stvari. Iz ovog razloga, u rad je uključeno i poglavlje o ženskom vampiru, premda se on, kao predmet analize, nigde posebno ne ističe. Stoga se polje interesovanja, suprotno nameri istraživanja formulisanoj naslovom, proširuje, a ne sužava.
Od češće upotrebljavanih dela pobrojanih u literaturi, istakli bismo još dve studije: onu Brajana Frosta, pod nazivom Čudovište sa hiljadu lica: oblici vampira u mitu i književnosti (1989), sintetičku studiju koja daje pregled ovoga motiva u mitologiji, književnosti, okultizmu, sa dodatkom u kome su pobrojana sva relevantnija dela književne vampiristike na zapadnoevropskom i američkom govornom području. Druga je studija Džejmsa Tvičela, Živi mrtvac: studija o vampiru u književnosti romantizma (1981). Ona je zamišljena kao pregled motiva u lirici, epici i drami, sa akcentom na delima romantičara (ponajviše Vordsvorta i Kolridža), a motiv vampira dovodi u vezu sa romantičarskim temama (incest, tabui, veza erotizma i smrti). Iako svojom studijom samo povremeno zalazi u pitanja vampirizma i njegovog tumačenja, najpre u Kolridžovoj Kristabeli, kao nezaobilazan, i po značenju i uticaju možda najjači rad, moramo istaći izvrsnu studiju Kamile Palje, Seksualne persone: Umetnost i dekadencija od Nefertiti do Emili Dikinson (1991), koja nam je od izuzetnog značaja bila i kao metodološki priručnik u pisanju jednog ovakvog rada.
Rad Komparativna analiza motivskog kompleksa vampira u delima R. Metisona, B. Pekića, B. Vijana, i S. Lukjanjenka podeljen je na dva dela, od kojih prvi predstavlja opšti pregled teme, a drugi se (obimom manji) bavi analizom pojedinačnih reprezentativnih tekstova iz naslova. Zamišljen je kao sinteza pojedinačnih elemenata (motiva i mitema) koji čine tematsko-motivski kompleks vampirizma u književnosti, srpskoj i svetskoj, i njihove pojedinačne analize u četiri dela. Ovde se prvenstveno misli na motive razmatrane u prvom delu rada, kao što su, da izdvojimo samo neke, motiv mrtve drage (a u vezi sa likom ženskog vampira), motiv sadizma i nasilja organski vezan za motiv i lik vampira, motiv oživljenog leša, motiv mentalnog vampirizma, (ikonografski) motivi antropomorfnih, teriomorfnih i zoomorfnih vampira, motiv (homo)erotizma, motiv odvojenih delova tela, motiv metempsihoze itd. Nekima od njih posvećeno je više prostora, već prema njihovoj učestalosti, obimu i značaju u književnim tekstovima.
Prvo poglavlje, „Nastanak priče o vampiru“, mahom je književno-istorijski osvrt na motiv vampira u srpskoj i svetskoj književnosti. Ovde smo pokušali da uspostavimo paralelu između razvitka motiva u srpskoj, odnosno, svetskoj književnosti, i da utvrdimo vreme i okolnosti njegovog nastanka i razvitka. Pretpostavke za razvoj motiva su u njima bile različite, pa je takav bio i teorijski odziv. Pažnju smo posvetili i formalnom određenju motiva kao prevashodno fantastičnog, i izmeni osnovnog motivskog modela kroz vreme. Stoga je akcenat na istorijatu gotske priče kao istočnika priče o vampiru, njenim osnovnim motivima koje će ova naslediti i razviti, s jedne, i srpskoj književnosti i neslavnoj sudbini motiva u njoj, s druge strane. Rezultat: „ozbiljan“ tretman motiva vampira u zapadnoj književnosti urodio je tipizacijom i, najzad, pojavom parodije, kao i eventualnim iskliznućima u trivijalnu književnost. Ovo se u srpskoj književnosti nikada nije dogodilo, jer je motivu neprestano osporavan status strukturnog elementa, čemu treba pridodati i uticaj kolektivne imaginacije na priču o vampiru, te uticaj kritičkog purizma na tretman fantastike u nas. Na taj način, uspostavlja se jasna razlika između svetske i srpske književnosti sa ovom temom, kao razlika između individualne i kolektivne imaginacije. Govori se i o karakteristikama trivijalne književnosti u pričama o vampirima, problemu žanra, kao i pozicioniranja motiva unutar njega (podvrste kakve su fantastična ili priča strave, priča o natprirodnom, fentezi,...). Na kraju, kao uvod u sledeće poglavlje, postavlja se i teza o dva osnovna tipa vampira, zasnovana na Čajkanovićevom razlikovanju preanimističke i animističke koncepcije njegovog lika.
Drugo poglavlje, „Vampir u mitu, tradiciji i istoriji“, odnosi se na položaj motiva vampira u pomenutim vanknjiževnim oblastima. Posebna pažnja posvećena je položaju motiva u mitologiji i demonološkom poreklu vampira, koje je uzrokovalo njegovo potonje primarno negativno metaforsko značenje. Razmatra se pojava motiva u usmenim književnim formama (mitu, legendi, narodnoj priči, bajci...), sličnosti i razlike u prikazivanju motiva u navedenim formama, odnosno, odnos kolektivnog i individualnog i različitosti transponovanja mitološke u književnu građu. Specifičnost naših vampirskih priča počiva u činjenici da su one mogle „da žive u svetu uobrazilje koja nije bila fantastična, nego pre tipična za bajke i narodne priče“. U ovome je i delimično objašnjenje uspeha Glišićeve najpoznatije vampirske priče, koja je dobrim delom koncipirana kao bajka. Nadalje, u poglavlju se govori i o uticaju slovenske demonologije na kreiranje lika srpskog vampira, kao i arhetipskog i istorijskog elementa u predstavama književnog vampira. Arhetipske vrednosti vampira povezane su sa psihološkim, a prototipske sa istorijskim i sociološkim tumačenjima ove pojave. Na kraju su izdvojena dva osnovna tipa pojave vampira u književnosti, koja međusobno korespondiraju. Polazi se od Čajkanovićeve dve teze o nastanku vampira koje odgovaraju dvama socijalno uslovljenim likovima vampira u književnosti (seoskom, odnosno, ruralnom, i urbanom, plemićkom vampiru). Kao njihovi predstavnici odabrani su Glišićev, odnosno Polidorijev vampir.
U trećem i najobimnijem poglavlju, naslovljenom „Tematsko-motivski kompleks“, pažnju smo posvetili činiocima koji obrazuju lik književnog vampira. Kao osnovne podteme izdvojene su njegove fizičke karakteristike, odnosno ikonografija vampira, koja se odnosi na njegov nastanak, izgled, telo, moguće fizičke oblike i smrt. Kao motivi koji su u neposrednoj vezi sa nastankom vampira, ističu se „vezani“ motivi povampirenja kao posledice grešnoga života, metempsihoza (seoba duša), zaposedanje napadom vampira, motiv vampirizma kao zaraze, motivi oživljavanja leša (ili motiv povratnika iz sveta mrtvih), ugovora sa đavolom, mrtve drage, kao i manje korišćen motiv građevne žrtve. U vezi sa telom vampira izdvojeni su njegovi različiti pojavni oblici, kao i motiv metamorfoze (transformacije ili promene oblika). Smrt vampira povezana je sa motivima uskrsnuća i ritualnog prelaza iz jednog sveta u drugi, pri čemu je istaknuta vampirova graničnost. Izdvojene su, potom, i funkcionalne odlike, u okviru kojih su kao posebna poglavlja oblikovani glad (hranjenje) vampira i njegov erotizam, kao osnovu na kojoj se razvijaju mnogobrojna metaforska značenja ovog književnog lika. Ključni pojmovi ovde su krvna veza, odnosno vampirska ljubav i inicijacija, potom polimorfija i androginija, koje predstavljaju osnovu ambivalentnosti vampira (a nju smo izdvojili kao ključnu osobinu vampira u književnosti). Seksualnost vampira i Frojdovo učenje o polimorfno perverznom takođe su bitne odrednice ovog poglavlja. Na kraju, govori se i o hronotopu, odnosno, dimenziji vremeprostora, takođe ambivalentnoj, demonskoj dimenziji koja kao takva odgovara liku vampira. Poglavlje završava kratki sintetički osvrt na druge umetnosti (mahom slikarstvo) i njihov odnos prema estetici ružnog, čiji je sastavni deo i motiv vampira. Njegovo mesto i značaj određeni su (i opravdani) prethodnom napomenom koja se odnosi na to da usku specijalizaciju i usmeravanje na pojedinačno ne smatramo idealnim pristupom u bilo kojoj od humanističkih nauka.
Kada je reč o mogućnostima tumačenja motiva vampira, njemu je posvećen deo rada koji sadrži analize konkretnih dela. Njihov izbor može izgledati slabo motivisan. Pitanje izbora upravo datih dela svodi se, pre svega, na njihovu žanrovsku i vremensku razrodnost. Smatrali smo, naime, da je potrebno, pored postojeće studije Ane Radin, pridodati još koju reč o motivu vampira u jednoj široj perspektivi, koja bi obuhvatila i zapadnu književnost, jer je njen doprinos temi neosporan.
Stoga smo, iz korpusa srpske književne vampiristike, posegli upravo za Pekićevim delom. Motiv vampira u Pekićevom opusu može delovati kao svojevrsni „uljez“; ovome piscu književna fantastika (u svojoj tipičnoj definiciji) nikada nije bila odveć bliska, i čini se da je svoju radoznalost za nestvarnim u dovoljnoj meri mogao zadovoljiti samom stvarnošću, smatrajući je, slično Dostojevskom, građom fantastičnijom od bilo kakvih izmišljenih svetova. Motiv vampira u njegovoj sotiji Kako upokojiti vampira konotiran je prvenstveno ideološki i psihološki, kao pošast fašistoidne istorije koja dolazi da mori jednog od svojih neodlučnih pristalica.
Vijanov Drenkula, pak, sa svoje nepune dve stranice teksta, bio nam je zanimljiv prevashodno kao platforma ovog pisca na kojoj on definiše svoj odnos prema erotskoj književnosti. Uz specifični crni humor i nadrealističke elemente tipične za njegova dela, Boris Vijan ovde produbljuje priču o seksualnosti, i zapravo otvara jednu od značajnijih linija savremene književne vampiristike, vezanih za pitanja pola i roda, homoseksualnosti i pornografske književnosti.
Poslednji čovek na Zemlji Ričarda Metisona je delo sa motivom vampira u potpunosti naučno-fantastičnog karaktera. Koliko je temi rada odgovaralo po motivu, toliko je bilo interesantno i kao žanrovsko delo, te kao pokušaj mapiranja motiva unutar žanra naučne fantastike, odnosno, po savremenim pitanjima koja postavlja – sudbine ljudske rase ugrožene sopstvenim tehnološkim napretkom, kao i pitanjima tzv. inverzne kolonizacije, koja se u vampiristici postavljaju još od pojave Drakule Brema Stokera: njegov demonski grof, predstavnik zabačenog, necivilizovanog društva, napada moćnu, uređenu, belu viktorijansku Englesku u pokušaju da je naseli armijom sebi sličnih.
Na kraju, Noćna straža Sergeja Lukjanjenka, sasvim savremeno delo (2004), daje svoj doprinos našoj temi prvenstveno iz žanrovskih razloga. Delo koje ujedinjuje radnju krimi-romana sa bajkovnom strukturom, postavljajući vampira u čudni međusvet sumraka, bilo nam je zanimljivo kao svedočanstvo trajnosti ovog motiva i njegovog uspešnog preživljavanja književnih epoha, pravaca i trendova.
Premda je reč o, u gotovo svakom smislu, različitim delima, ona su izabrana svesno, u pokušaju da se motivski kompleks vampira u književnosti osmotri i sa druge, do sada manje primećivane strane. U prvi plan došli su aspekti seksualnosti i erotizma vampira, ideološka tumačenja motiva, kao i njegov žanrovski značaj i položaj u delima sa sredine XX, odnosno, početka XXI veka.
Na kraju, u toku izrade rada, pojavilo se i sasvim novo delo sa motivom vampira – roman Viktora Peljevina, Empire V. Ovo delo dovelo je motiv kakvog znamo do potpunog raspada, a potom ga vaspostavilo na krajnje neuobičajen način. Ovde se pominje kao vrlo interesantan podsticaj budućim istraživačima ove teme.
Namera nam je bila da ovim radom damo doprinos književnom proučavanju dela sa motivom vampira, skrajnutog sa glavnih književnih tokova, te da ukažemo na ona od njih koja imaju svoje neosporne umetničke vrednosti, što bi doprinelo mogućoj rehabilitaciji položaja motiva. Možda je ovo jedan od načina da se posustalo domaće književnoteorijsko interesovanje za temu oživi podsećanjem jednako na lokalnu tradiciju, kao i njene mogućnosti. Sa druge strane, namera nam je bila i da analizom pojedinih aspekata motiva vampira u književnosti uputimo na slobodno mešanje elemenata visoke i popularne kulture, karakterističnom za ovaj motiv.
Hm, vrlo interesantna ideja, motiv, sta vec... Vredelo bi procitati
ОдговориИзбришиSjajno! Baš se radujem ovoj knjizi.
ОдговориИзбришиuhu! tnx!
ОдговориИзбришиima li da se skine negde?
ОдговориИзбриши