SRCE LUTKE – Boban Trifunović

  

Odavno na ovom mestu nisam pisao o nekoj domaćoj žanrovskoj knjizi, iz različitih razloga, mada to ne znači da ne pratim šta se na tom polju dešava – onoliko koliko mi moji čitalački prioriteti i uredničke, prevodilačke, spisateljske i kritičarske obaveze u Orfelinu, Ru Morgu i drugde dopuštaju.

Recimo, pokušao sam da čitam Okultni savez Srbije Dušana Jevtića, kratki roman koji je protraćio divan naslov na jednu nedovoljno marljivo zamišljenu i pisanu, meni nečitljivu i opskurnu fantaziju koju sam prekinuo posle oko 1/3.

Započeo sam i Belinu Nemanje Jovanova, tvrdi SF roman, ali i to sam ostavio posle 30-40 stranica, jer nisam imao strpljenja za preopširno uvođenje u likove i storiju očigledno planiranu da se potanko razvije u trilogiju.

Pročitao sam Kal Jugu, roman Mladena Milosavljevića, i to do kraja, što je već kompliment svoje vrste. I mada ovo smatram dobrim primerom svoje sorte, tj. istorijske fantazije sa blagim elementima horora (vezanim za istorijske slučajeve „vampirizma“ u našim krajevima, koji nisu baš najbolje sjedinjeni sa ostatkom zapleta), imam brojne probleme sa samom sortom, pa bih kritikujući ovaj inače čitljiv i solidan roman (za naše prilike) morao da budem stroži prema njemu (kritikujući trend kojem pripada) nego što on to, sam po sebi, zaslužuje.

Pročitao sam, celu celcatu (!), čak i zbirku U vrzinom kolu koju je pomenuti Mladen priredio, i u kojoj se nalazi moja zasad još uvek najnovija priča, „Divlja kapela“. Reći ću da je to solidna antologija u kojoj je polovina priča (njih skoro 10) sasvim OK, iako ne bih rekao da je u celosti uspela da postigne naumljeni cilj, odnosno da pokaže na ubedljiv i snažan način bogate potencijale naše folklorne tradicije, jer ima mnogo trivijalizacije i provoloptaškog, nedomišljenog tretmana te tematike.

Priče koje odskaču od proseka isporučili su Ilija Bakić, Đorđe Bajić (da! suprajz! njegova je čak najbolja!), Mihajlo Vitezović, Dejan Ognjanović, Oto Oltvanji, Sanja Savić, Boban Trifunović i Darko Tuševlјaković (da! čak i on!); ostali, oko proseka ili ispod. Inače, predgovor Sretena Petrovića je promašen na toliko nivoa da bi samo bavljenje njime (koje ne nameravam sada i ovde) zauzelo ceo jedan blog post.

Što me dovodi do povoda ovog rivjua, zbirke priča Bobana Trifunovića Srce lutke. Dovodi, kažem, pošto sam ja odgovoran što se, na moju preporuku, njegova priča „Dve kapije“ našla u antologiji U vrzinom kolu. To je ujedno bilo njegovo prvo knjiško objavljivanje, a tamo se, rekoh, ta priča lepo pokazala i zasenila mnoge iskusnije kolege. To je njemu, izgleda, dalo podstrek da za samo godinu dana napiše još deset drugih priča, i smesta ih objavi u ovoj knjizi.

Za pohvalu je, pre svega, Bobanova posvećenost horor žanru; u vreme kada našom scenom dominiraju fantazisti sa njihovim trolovima, prinčevima, čarobnim mačevima, slovenskim bogovima itsl. a kad je horor sveden na povremeni eksces u ponekoj pričici, ili na začin u kojekakvim slipstrim ili žanrovskim bućkur... ovaj, koktelima, zasenjen sastojcima kakvi su avantura, triler, istorija i kvazi-istorija, fantasy i još koješta, stvarno se mora pohvaliti njegova potpuna i dosledna okrenutost hororu. Da, svih 10 priča u ovoj zbirci su čist horor.

Što je još lepše, to je horor nadahnut zlatnim dobom žanra, s početka 20. veka, pre nego što je ova vrsta književnosti donekle trivijalizovana stivenkingizacijom i filmovima: Bobanovi uzori očito su Lavkraft, Blekvud, Maken, a od novijih Ligoti. Upliv filma diskretno se može naslutiti u pojedinim vizuelno potentnim set-pisovima, dok stripadžijsko i videoigričasto nervozno iseckano hiperdinamično pripovedanje (danas, avaj, tako rasprostranjeno) ovde svojim zlogukim uticajima nije primetno.

Boban se, poput svojih uzora,  trudi da gradi atmosferu, i u tome često i uspeva, jednako dobro kada opisuje ruralne, pa i pusto-šumovite, kao i urbane, ali zabačene i zlokobne krajeve (Beo)grada.

Pisac koketira sa kosmičkom stravom, ultimativnim mrakom, pesimizmom, pa i nihilizmom, i to je u načelu lepo, mada nije uvek i uspelo, i češće se svodi na deklarativne tvrdnje naratora nego na zamisli i opise koji bi sami, bez autorsko-naratorskih intruzija, trebalo da to nagoveste. Iako on poseže za Lavkraftom, njegove priče, čak i najbolje, jedva dobacuju do nivoa A. Derleta i drugih HPL-ovih epigona iz vremena kada se i ove priče odvijaju (sve su smeštene u 1930-te, u Beogradu i Šumadiji).

To ne treba previše strogo zamerati mladom, 25-godišnjem autoru; u svojoj ambicioznosti on se možda zaleće na veće ciljeve nego što ih (sada? ili uopšte?) može dohvatiti, ali je lepo što bar pokušava ono što malo ko danas i ovde, među žanrovcima, čini. Ipak, trebalo bi da još malo pročita, promisli i proživi mrakove o kojima želi da piše kako bi ovi bili konkretniji, opipljiviji, življi, a ne prepisani iz nekih požutelih knjiga.

Ono na šta bi trebalo da obrati pažnju jeste ideologija horora, i ne samo horora; idejni potencijali sopstvene proze nisu sasvim osvešćeni, pa se tako ovde, recimo, u čak dve priče, pomalo reakcionarno, pripisuju demonske konotacije (tada) savremene umetnosti: nadrealizma, dadaizma, futurizma itsl, kroz storije o zlokobnim slikarkama.

Željena kosmička dimenzija nenamerno se srozava, prvo nekontrolisanom potrebom za omažiranjem, a onda i samom koncepcijom priče „Veteribus Ritibus“: naime, narator nam, na početku, tvrdi kako je u svojim rukama držao skoro sve proklete knjige HPL kanona, od Al Azifa (Nekronomikona) pa naniže, poimence nabrojane, i tvrdi kako ga nijedna od tih demonoloških i mračnoistorijskih knjiga nije toliko šokirala kao ova iz naslova – a na kraju se ispostavi da je to samo nekakav nekromantski priručnik, upotrebljen ne za zazivanje Bogova/Demona, cepanje dimenzija, prodore u neeuklidska kosmička prostranstva i ne znam šta gromopucatelno, nego samo, pogađate, razočaravajuće i predvidivo, za oživljavanje jedne mrtve žene... Ova boljka – nepromišljeno omažiranje – standardna je za horor priče Lavkraftovog kružoka iz 1930-ih, ali zaista nema potrebe da se nalazi nekritički prepisana, nedomišljena, neironizovana, u zbirci proze nastale skoro ceo vek kasnije.  

            Pored toga, još jedna lekcija koju bi junoša morao da nauči, u zanatskom pogledu, jeste da maksimalno uči i na greškama velikana, i da ne ponavlja Lavkraftovo ponekad nekontrolisano gomilanje epiteta: neće priča biti strašnija ako nam narator insistira kako je nešto grozno, stravično, užasno, zastrašujuće – bolje bi bilo da, sledeći Makena i Blekvuda, stvori takav ugođaj indirektno, samim opisom situacije, bez autorskih komentara i sugestija. Ti epiteti, a naročito na gomili, su lenje prečice koje zapravo ne vode do željenog cilja: razbijaju stravu umesto da je grade.

            Dobro je što pisac pokušava formulu „manje je više“, tj. što neće sve da nacrta i objasni; ali ponekad su njegovi fenomeni previše neodređeni, nejasni, nemotivisani, pa time i nemoćni da zastraše (npr. u priči „Svita“), ili su previše apsurdni i neubedljivi, kao u priči o restoranu za ljudoždere (ili vampire; šta god da su) u Beogradu (!), u slabašnoj, ne baš pametno odabranoj priči da bude uvodna – „La fee verte“.

            Fina je tematizacija okultnih sedeljki i crnomagijskih radnji u Beogradu 1930-ih, u priči nemudro nazvanoj istovetno kao Kafkin klasik, „Preobražaj“, ali fali tu boljeg poznavanja okultnih principa, fali malo psihologije i motivacije tih ljudi, fali mašte u prikazu fenomena, i najzad, fali ubedljivosti u tom kliše-epilogu.  

Sa sličnom temom, ali uspelija, jeste „Posezanje za Diimrudom“, mada je ona okrnjena neubedljivom psihologijom i motivacijom (otac predugo pasivno posmatra kako mu se ćerka vucara sa sumnjivim društvom do duboko u noć i ne preduzima NIŠTA; to bi se danas možda i moglo prihvatiti, ali u imućnoj BG porodici 1930-ih – ne baš!) i previše opskurno i apstraktno nagoveštenim smislom i poentom okultističkih akcija, uključujući tu i naslovnog, čak ne ni skiciranog Diimruda, ko god on/to bio i ma zbog čega iko posezao za njime.

            Sve su priče iz prvog lica, neke kao pisma i dnevnici, neke kao usmene ispovesti, ali naracija u njima često pati od preterane razbrbljanosti (u neveštom pokušaju građenja realizma), ponavljanja, pa čak i od iritirajućih usklika i melodramatičnih komentara.

            Autorova razmetljiva potreba da maše svojom erudicijom, kroz često nemotivisano ili proizvoljno navođenje naslova i pisaca, naročito je pogubna u fusnotama kojima su priče, bez ikakve potrebe, opterećene. Knjiga ima čak 23 fusnote, u samim pričama, od čega ih je barem 20 sasvim suvišnih, a školski primer pucanja u svoju nogu je kada nam autor, prilikom pomena Nekronomikona, u tekstu priče – kao, narator ga imao u rukama, čitao ga, kuku lele, jao majko – smesta na dno stranice kazuje da je to FIKTIVNA knjiga koju je izmislio HPL, itd.

Treba li crtati koliko je kontraproduktivna ova ničim izazvana intruzija koja smesta razbija suspenziju neverice koju horor priča mora da pažljivo gradi i održava? Da, znamo (valjda?) da je Nekronomikon fiktivna knjiga, ali zadatak pisca je da nas u tih 15-20 strana drži prikovane i ubeđene da je to što nam priča sušta istina, a ne da nam svoj glavni posao istovremeno razbija podsećanjem da je sve to kobajagi!

Takođe, posao pisca je da nas ZAINTERESUJE, zagolica, a ne da nam u fusnotama objašnjava šta je kabala a šta Zohar, ko je Rudolf II, itd. Možda sam ja donekle kriv za ovo, jer autor se u zahvalama na kraju knjige izdašno zahvaljuje i meni i Milenku Orfelinu; valjda je, rukovođen knjigama edicije „Poetika strave“, u kojima urednik, tj. ja, voli da stavi poneku fusnotu tamo gde proceni da treba, Boban rešio da smesta objavi anotirano izdanje sopstvenih priča! Istina, u fusnotama piše „prim. ur.“ a ne „prim. au.“ ali dopustite mi da posumnjam u to da je potpisani urednik ove knjige bilo šta tu uređivao, a kamoli napisao 23 izdašne fusnote...

            To su, nadajmo se, dečje bolesti, koje će autor sazrevanjem odbaciti. Ambiciozan jeste; marljiv svakako jeste ako je za godinu dana napisao čak 10 priča, uglavnom solidnih, ujednačenih, sa samo par ćoraka – a koliko je spreman i sposoban da uči, vreme će pokazati. Žurba nije dobra, a ove priče bi možda bile nešto bolje da su malo odležale, i u umu autora, i na papiru/kompjuteru, umesto što je mlađahni pisac pohitao da ih što pre, i makar gde, objavi.

Njegova obrazovna zaleđina, sa studija etnologija, dobro je upotrebljena u nekim od boljih priča ovde, kao što je „Beleg“, o posledicama jednog vrlo zlokobnog vrzinog kola. Uprkos nezanemarljivim manjkavostima, skiciranim gore, i uglavnom polovičnim postignućima na pojedinačnom planu zasebnih priča, mora se istaći ujednačenost i doslednost ovih priča koje kao celina deluju kompaktno, ovako zajedno, na jednom mestu. I mada nijedna ne dostiže stelarne visine, sve zajedno, udruženim impaktom, proizvode utisak jedne zbirke priča vredne pažnje poklonika žanra, a pre svega kao odskočne daske jednog pisca koji obećava.

RUŽIN VILOVNJAK – Horor priča H. K. Andersona

Prve horor priče u mom životu bile su – priče koje sam čuo od svog dede i svoje babe. Deda Vasa mi je priču „Dedino jarence“ pričao kao anegdotu, kao nešto što se njemu desilo. Baba Slavka mi je priču „Milkino crevo okol' koló“ pričala kao – priču, jer imajući u vidu njen stravični završetak, kao anegdotu je ne bi prihvatilo čak ni dete od 7 godina, koliko sam imao kad sam je prvi put čuo. Ovom dedi i ovoj babi posvetio sam svoj drugi roman, ZAVODNIK, u kojem su obe priče navedene u celosti, sa mojim neznatnim doradama.

Pošto sam rano naučio da čitam, još pre polaska u školu (i to – čitajući stripove), ne znam kada sam tačno, tj. sa koliko godina pročitao svoju prvu priču strave, ali verujem da je to bilo otprilike tada, sa 8-9 godina najkasnije. I vrlo dobro pamtim koja je to bila. Baš kao i u slučaju usmenih, koje sam čuo od dede i babe, i ova „horor“ priča je zapravo bila bajka.

Dobro, strogo gledano, prvi horor momenat u nekoj bajci koji mi se urezao u sećanje potiče iz naše narodne priče „Baš Čelik“, kada mlado momče u onom mračnom podrumu daje vode Baš Čeliku, a ovaj sa svakim gutljajem kida nove obruče, dok se sasvim ne oslobodi okova. To pamtim kao baš creepy shit; ali, ipak je to samo jedna izolovana scena strave u generalno vedro obojenoj bajci, sa srećnim krajem itd.

To se, međutim, ne može reći za jednu manje poznatu i ređe antologizovanu Andersenovu bajku, koju sam ja čitao prevedenu kao „Ružin vilovnjak“ u jednoj staroj knjizi lektire koja je pripadala mojim tetkama. Ta bajka je od početka do kraja ispunjena strepnjom, napetošću, stravom – pa čak i izrazitim grozomornim body horror i nekrofilskim detaljima. Ona mi se snažno urezala u pamćenje, i još tada, na samim mojim počecima knjigofilije i pričofilije – bila mi je omiljena u toj knjizi. Da, rano sam ja, vrlo rano, postao posvećenik strave i užasa...

Inače, veoma volim i druge Andersenove bajke i priče: one su mi definitivno bile i ostale najomiljenije od svih klasičnih, upravo zato što su prožete mrakom, hladnoćom, patnjom i stravom više od Peroovih ili braće Grim. Da, znam da u izvornim verzijama ovih potonjim ima još više SADIZMA, sakaćenja tela, itsl. ali ne govorim o tome. Uprkos ponekoj krvavoj kazni za prestupnika, u Poorvim i Grimovim bajkama je opšta slika sveta pozitivna, plus strašno gnjave sa eksplicitnim moralizatorstvom, što nikad nisam voleo. Kod Andersena, međutim, svet je ovaj tiran tiraninu a kamoli duši blagorodnoj; mrak prožima sve, nedužni stradaju i levo i desno, a ako zlikovci i budu kažnjeni, to najčešće bude prekasno, a popovanja i pridikovanja ima vrlo malo...

Da ne dužim više, sa vama želim da podelim dve stvari.

Kao prvo, upečatljivu i jezovitu ilustraciju priče „Ružin vilovnjak“, i to baš iz knjige u kojoj sam je prvi put i pročitao, a koju na svu sreću još čuvam.

Kao drugo, svima koji mogu da čitaju na engleskom, evo prevoda ove divno jezovite priče na engleski koji je uradio ni manje ni više nego – M. R. DŽEJMS, prvorazredni majstor priča o duhovima, čija je knjiga ZAZVIŽDI I JA ĆU TI DOĆI (moj izbor njegovih najboljih priča, kod Orfelina) već rasprodata. Uživajte!

The Elf of the Rose

by

Hans Christian Andersen

(from _Hans Andersen Forty-Two Stories_ [1930], translated by M. R. James)

In the middle of a garden there grew a rose tree which was quite full of blossoms, and in one of these, the prettiest of them all, lived an Elf: he was such a little tiny thing that no human eye could see him. Behind every petal in the rose he had a bedroom. He was as well shaped and as handsome as any child could be, and had wings reaching from his shoulders right down to his feet. Oh! what a sweet smell there was in his room! And how bright and pretty were the walls of it! They were the pale pink, delicate rose leaves.

All day he enjoyed himself in the hot sunshine, flying from flower to flower, dancing on the wings of the butterfly as it flew, and measuring how many steps it took to go over all the roads and paths on a single lime-leaf. It was what we call the veins of the leaf that he reckoned as roads and paths: an enormous distance he had to go, and before he had finished, the sun set. He had begun very late for another thing.

It got very cold, the dew fell, the wind blew. It would be best to go home. He made all the haste he could, but the rose was shut, and he could not get in, not a single rose was open. The poor little Elf was terribly frightened: he had never spent the night out of doors before, but had always slept sweetly, snug among the rose leaves. Oh dear! It would be the death of him for certain!

At the other end of the garden, he knew, there was a summer-house with beautiful honeysuckle on it, whose flowers looked like large coloured horns: he would get into one of them and sleep till morning. Thither he flew. Hush! There were two people inside, a handsome young man and the prettiest of girls. Side by side they sat, and wished they might never be parted, so fond they were of each other, far fonder than the best of children can be of its father and mother.

"Yet we must part," said the young man; "your brother wishes us no good: that is why he is sending me on a mission far away beyond mountains and lakes. Farewell, my sweetest bride, for my bride you are!"

They kissed one another: the young girl wept and gave him a rose, but before she put it in his hand she printed a kiss on it so fond and tender that the flower opened, and into it the little Elf flew and nestled his head against the delicate fragrant walls. But he could plainly hear "Farewell, farewell!" said, and feel that the rose was placed in the young man's bosom. Oh how the heart in it beat! The little Elf could not get to sleep, so fast it beat. Not long did the rose lie quiet on his heart: the young man drew it out, and as he went alone through the dark wood he kissed it so often and so hard that the little Elf was in danger of being squeezed to death. Through the leaf he could feel how the man's lips burned: the very rose had opened itself as under the hottest sun of noonday.

There came another man, gloomy and passionate, the fair girl's evil brother. He drew a long sharp knife, and while the other kissed his rose the wicked man stabbed him to death, cut off his head, and buried it, with the body, in the soft earth under a lime tree.

"He's gone and forgotten now," said the wicked brother; "he will come back no more. A long journey he was to go, over mountains and lakes, where a man can easily lose his life; and he's lost his. He won't come back, and my sister will never dare ask me about him." With that he spread the dead leaves over the disturbed earth with his foot, and went home in the dark night, but not alone, as he supposed. The little Elf kept him company, sitting in a withered rolled-up lime-leaf that had fallen on the bad man's hair as he dug the grave. His hat was over it now, and very dark it was in there, and the Elf quivered with horror and wrath at the foul deed.

The bad man got home at dawn. He took off his hat and went into his sister's bedroom. There she lay, the pretty young maid, dreaming of him whom she held so dear, who now, she thought, was travelling over hills and through forests: and the wicked brother stooped over her and laughed horribly, as a devil might laugh. The withered leaf fell from his hair upon the counterpane, but he did not notice it; he went out to sleep—he too—for a little in the early morning. But the Elf stole out of the withered leaf, crept into the ear of the sleeping girl, and told her, as in a dream, of the frightful murder; described to her the place where her brother had killed him and laid his body, told of the flowering lime tree hard by, and said: "That you may see this is no dream that I have told you, you will find a withered leaf on your bed." And so she did when she awoke.

Oh what bitter tears she wept! Yet to no one dared she confide her trouble. The window stood open all day, and the little Elf might easily have gone out into the garden to the roses and all the other flowers, but he cared not to leave her in her sorrow. In the window stood a tree of monthly roses, and in one of these he sat and watched the poor girl. Several times her brother came into the room: he was in high spirits, and unkind—but she dared not say a word of her great sorrow. As soon as night came she stole out of the house and into the wood to the place where the lime tree stood: she cleared the leaves away from the soil, dug down into it and found the murdered man. Oh, how she wept and prayed God that she might die soon! She longed to bear the body home with her, but that she could not. So she took the pale head with the closed eyes, kissed the cold mouth and shook the earth from the fair hair. "This shall be mine!" said she. So when she had laid earth and leaves over the dead body she took the head home with her, and a little branch of jessamine which was flowering in the wood where he was killed. As soon as she was in her room again, she fetched the largest flower-pot she could find, and in it she laid the dead man's head, put earth over it, and planted the sprig of jessamine.

"Farewell! farewell!" whispered the little Elf; he could not bear to look on all this sorrow any longer, and flew out into the garden, to his rose. But it had faded; only a few pale petals hung to the green fruit. "Ah, how quickly passes all that is fair and good!" sighed he. At last he found another rose, which became his house; among its delicate scented leaves he could live and make his home.

Every morning he would fly to the poor girl's window, where she would always be standing by her flower-pot, weeping. The salt tears fell on the sprig of jessamine, but day by day as she grew paler and paler, the sprig grew yet more fresh and green; one twig after another was put forth, and little white buds came and turned to flowers, and she would kiss them. But her wicked brother reviled her and asked if she were going crazy: he could not bear it, and could not understand why she was always weeping over the flowerpot. He little knew what closed eyes, what red lips, had turned to earth there: and she would bow her head over the flower-pot, and there the little Elf found her slumbering. Into her ear he crept, and told her of the evening in the summer-house, and of the sweet smell of the roses and the loving kindness of the Elves, and she slept sweetly, and while she slept her life faded: a quiet death was hers, and now she was in heaven with him whom she loved.

The jessamine flowers opened their great white bells and gave forth a perfume of wonderful sweetness: it was the only way they had to mourn over the dead.

But the wicked brother looked at the beautiful flowering shrub and took it for himself as a legacy, and put it in his room, near the bed, for it was pleasant to look at, and the smell was sweet and fresh. The little Elf went there too, and flew from one flower to another—in each of them dwelt a little soul—and to them he told the story of the murdered youth whose head was now earth in earth, and of the wicked brother and the wretched sister. "We know it!" said each of the souls in the flowers. "We know it! Did we not grow out of the slain man's eyes and lips? We know! We know!" and they nodded their heads in a strange fashion. The Rose Elf could not understand how they could be so calm, and he flew out to the bees, who were gathering honey, and told them the story of the wicked brother; and the bees told their Queen, who gave orders that next morning they should join and kill the murderer.

But the night before—that is, the first night after the death of his sister, as the wicked brother slept in his bed close by the sweet-smelling jessamine—every flower cup opened, and, unseen, but each one bearing a poisoned spear, the flower souls came forth: and first they settled at his ear and told him dreadful dreams, and then they flew to his lips and pricked his tongue with the poisoned spears. "Now we have avenged the dead!" they said, and home they went into the white bells of the jessamine. When morning came and the window was all at once thrown open, the Rose Elf hastened in with the Queen Bee and all the swarm to kill him. But he was dead already, and people were standing about him saying: "The smell of the jessamine has killed him." Then the Rose Elf understood the vengeance of the flowers and told it to the Queen of the Bees, and she hummed about the flower-pot with all her swarm. And as the bees could not be driven away, a man took the flowerpot, and one of the bees stung him on the hand, and he let the pot fall and it broke.

Then they saw the white skull; and they knew that he who lay dead in the bed was a murderer.

And the Queen Bee hummed in the fresh air and sang of the vengeance of the flowers and the Elf of the Rose, and how behind every least petal dwells one who can tell of evil deeds and avenge them.

* * *

GRADOVI I DVORCI U SREDNJOVEKOVNOJ SRBIJI – Milan Kašanin

            Ako ste pažljivo pratili ovaj blog, mogli ste zapaziti moju ljubav prema ruševinama, starim zidinama, crkvama, manastirima, grobljima, utvrđenjima, zamkovima... U bogatoj odrednici PUTOPIS mogli ste, pored ostalog, naći slikovite izveštaje vezane za moje posete homoljskim starim manastirima u stenama...  tvrđavi Ram kod Požarevca... Golupcu kraj Dunava...  tvrđavi Maglič kod Kraljeva... i brojne druge.

            Imajući to u vidu, sasvim je logično bilo da, makar i sa par godina zakašnjenja, najzad sebi nabavim non plus ultra knjigu za svakog ljubitelja „srpskog gotika“, odnosno slikovitih ruševina kojima ova zemlja obiluje. Dakle, sledi neplaćena reklama, odnosno moja najtoplija preporuka za ovu knjigu:

GRADOVI I DVORCI U SREDNJEVEKOVNOJ SRBIJI

Autor: Milan Kašanin

Izdavač: Narodni muzej u Beogradu

Godina: 2015
Povez: tvrd

Br. strana: 440

Format: 22 x 28,5

Monografija

Crno-bele fotografije, štampano na kunstdruku

Narodni muzej u Beogradu predstavio je svoj novi izdavački poduhvat – knjigu čuvenog istoričara umetnosti i književnosti, likovnog kritičara i književnika Milana Kašanina „Gradovi i dvorci u srednjovekovnoj Srbiji“, u kojoj je prvi put objavljen deo njegove naučne rukopisne građe o ovoj temi. Knjigu je priredila Branka Ivanić, savetnik u Narodnom muzeju, koja je objedinila u tekst Kašaninove beleše tokom pet decenija izučavanja srednjovekovnih srpskih gradova i dvorca. 

Milan Kašanin, pisac i istoričar umetnosti koji je za našu kulturu učinio mnogo a za sebe malo, tek 21 godinu posle smrti dobija mogućnost da se predstavi izabranim delima. Od puke sirotinje do jednog od najobrazovanijih Srba 20. veka. Osnivač prvog Muzeja savremene umetnosti. Milan Kašanin, van svake sumnje, bio je jedan od najobrazovanijih i najkulturnijih Srba 20. veka.  

„Kao što radi punog poznavanja naše stare umetnosti, u crkvama koje su prazne, treba, u našoj viziji, da neko služi, tako, radi poznavanja naše stare književnosti, u dvorcima koji su potpuno porušeni, treba u našim mislima da neko živi,“ zabeležio je Milan Kašanin (1985-1981). U nameri da iz, u njegovo vreme slabo istraženih ruina gradaca i gradina, “oživi” srpske srednjovekovna utvrđenja, dvorce i palate, Kašanin je pola veka prikupljao materijal za jedno sveobuhvatno delo. Naš čuveni istoričar umetnosti i književnosti, likovni kritičar, književnik, erudita, upravnik Narodnog muzeja i Galerije fresaka, ovo delo, ipak, nije uspeo da završi, a bilo je zamišljeno kao deo višetomnog projekta koji bi predstavio celokupnu srpsku srednjovekovnu kulturu (za života je objavio samo monumentalnu studiju “Srpska književnost u srednjem veku”). Rukopisne cedulje o gradovima i fotografsku dokumentaciju, uz ostalu obimnu naučnu građu, baštinio je Narodnom muzeju.

Iz tih 14 arhivskih kutija, u kojima se čuvaju rukom pisane afiše, višedecenijskim radom, povezujući na njima zabeležene Kašaninove misli, ideje, rečenice, ispise iz literature, Branka Ivanić, kustos Narodnog muzeja, priredila je u upravo objavljenoj knjizi “Gradovi i dvorci u srednjovekovnoj Srbiji” (Narodni muzej).

Uz fotografsku zbirku ostataka srednjovekovnih zidina, koju je Milan Kašanin prikupio na svojim putovanjima u knjizi su i slike koje je dobijao od “Putnika”. Između dva rata, “Putnik” je naime bio foto-putnička agencija i kako priča naša sagovornica, postojali su čitavi ukoričeni albumi sa slikama kako kulturno-istorijskih, tako i prirodnih znamenitosti Kraljevine Jugoslavije. Ne zna se kakva je sudbina tih albuma posle prodaje “Putnika”, a da je reč o impresivnoj zbirci govori podatak da su fotografije bile numerisane petocifrenim brojevima.

* * *

Ono što je važno da znate oko nabavke ove knjige jeste sledeće.

Naime, kad sam se nedavno setio ove knjige i rešio da je kupim, prvo sam pogledao sajt Delfija. Nije je bilo. Čak ni kao rasprodate! Nema je uopšte.

Sledeća stanica: Kupindo. Tamo nađem dva prodavca. Kod jednog je cena 5.000, kod drugog – 6.000 dinara. Pet-šes' vam majki krvavih jebem!

Pošto se to sve dešavalo uoči Sajma knjiga, rešim da tamo oprobam sreću i zađem naživo među antikvare na spratu. Tamo se po ko zna koji put potvrdila moja slutnja da su to mahom neuki trgovci i sirovine, prostaci i dunsteri, nakupci, preprodavci, šićardžije, slepci, ako ne i nešto gore. Uglavnom, ni kod njih ne nađoh ovu knjigu nego naiđoh samo na zblanute poglede, sleganje ramenima i poneki blentavi osmejak.

Pošto sam otkrio da njen izdavač, Narodni muzej u Beogradu, nema svoj štand na Sajmu, potražio sam knjigu na par štandova donekle srodnim tome, uključujući štand Narodne biblioteke Srbije. Ni oni nisu imali knjigu, ali mi barem ljubazna teta reče da su je imali nekada, pa prodali to malo primeraka.

Te noći, nakon toga, rešen da se ne predam, upitah Gugla šta veli, ima li života izvan Kupinda i njegovih poganih derikoža. Nađoh se relativno obradovan kad ustanovih da ima: naime, na knjizara.com nađoh ovu knjigu za „samo“ 3.300 din! Nije ni to baš malo, ali rekoh sebi: „Jebeš Sajam knjiga bez makar jednog masnog bahaćenja, odnosno kupovine presoljeno skupe knjige kojom ćeš se častiti. Ionako ćeš sigurno mnogo njih dobiti besplatno, ili kupiti ispod cene, pa je to sjajan alibi da sebi uzmeš i nešto skuplje, a u proseku će se to sve unormaliti i nećeš imati grižu savesti da si previše dao.“ I tako, poslah mejl drugaru koji ima karticu i uhodan sistem naručivanja preko neta u Srbiji, sa molbom da mi je kupi za 3.300 sa knjižarinog koma.

Ipak, uprkos mojoj urođenoj skepsi prema državnim institucijama, njihovoj (ne)ažurnosti, otvorenosti za komunikaciju i sve u tom smislu, neki Đavo me natera da ipak odem i na sajt izdavača, Narodnog muzeja u Beogradu. Tamo nađoh neki mejl za kontakt, pa poslah kratki upit vezan za tu knjigu, ne očekujući ništa. Tačnije, očekujući neki od ovih scenarija: 1) Ne dobijem odgovor uopšte. 2) Dobijem odgovor 2 nedelje kasnije, kad bude prekasno, jer zagrejan sam SADA. 3) Dobijem odgovor da knjigu nemaju. 4) Dobijem odgovor da knjigu imaju, po ceni od 5.000 din.

Na moje skoro šlogirajuće zaprepašćenje, dobio sam odgovor istog jutra, samo sat ili max dva nakon slanja mog mejla, u kojem mi je rečeno: DA, imamo knjigu, možete je kupiti u našem gift shopu po ceni od 2.000 dinara!

U neverici, pročitao sam taj mejl jedno 6 puta pre nego što sam drugara pozvao i kazao mu da otkaže kupovinu sa k.coma, i da umesto toga prošeta do Muzeja i kupi mi knjigu tamo, pošto mu je bio fizički bliži nego ja u tom trenutku... Long story short – tako je i bilo, i ova velika, lepa, luksuzna, bogata u svakom smislu lepotica sada je u mojim rukama, i još nabavljena za novce koji su, čak i u bedi Srbije, za nešto ovako luksuzno, zaista smešni! Samo dve crvene za ovo BLAGO!

Zato poslušajte dr Ghoula kad vam veli: odjebite buđavo-prašnjave antikvare, preskočite Knjižaru kom, u širokom luku zaobiđite kanalizacijske pacove sa Kupinda koji knjigu koja se može kupiti za 2.000 preprodaju za jebenih 5-6.000, i lepo prošetajte do Muzeja i kupite je sebi tamo za samo 2.000 din, – ili, ako niste iz Bg, zovite ih, pišite, molite, valjda je moguće i poručiti je od njih.

Učinite tako sada, a zahvaljujte mi kasnije.

Ko pita - ne skita, a još manje onaj koji Gula čita!

P.S.: Uskoro, za koji dan, stiže i iscrpan izveštaj o mom ulovu sa Sajma knjiga... Samo strpljenja...

THE HAUNTING OF HILL HOUSE (TV, 2018)

  

*(*)

2-

THE HAUNTING OF hill house je razlog zašto u principu ne gledam američke TV serije. To ne može, to jebeno NE MOŽE a da NE bude sapunjara. S tim što je ovde melodrama odvrnuta na besramnih 12/10. Tu ima takvih scena, takvog glumatanja, takvih ispovesti i urlanja i busanja u grudi i plakanja naglas i beslovesnih tirada i mudrovanja da je to ko da gledaš neki noviji srpski film.

Š od Širli ovde nema, ali je zato kao da si uzeo najpatetičnije, najmelodramskije deonice Kingovih romana, i digo ih na kub. Nije ni čudo što se 'kralj' primio: njegov kućni reditelj, Mik Geris, nikad nije umeo da Kingovom trešu dâ glazuru respektabilnosti, a svakako ne u ovoj dozi: jer ovaj današnji hill house ama baš ništa ne duguje genijalnoj Džeksonki, ali zato duguje, i previše, Kingovim preradama njenog masterpis romana, a pre svega ISIJAVANJU, mada ne zaboravljajući pritom druge srodne tvorevine o ukletim kućama i sobama, kao što su ROSE RED i 1408.

I baš kao što je King drkao na Širli nakucavajući pomenuta zlodela, i trivijalizujući njeno nedostižno mu savršenstvo, sve mrmljajući: „Nisam te vredan, Širli, i ne umem to tvoje, ni gram tvoje magije nemam, ali nisu te vredne ni neprobirljive čitalačko-gledalačke mase, pa ću zato njima da natrpam veće doze šećerne melase i srcedrapajuće melodrame, a oni će to da gutaju ko alavi i da cvile za još ko ona baba što je ustala u pedopet, petnesdopet iz Pečenjevce da bi stigla u red za otvaranje Linde“, tako je isto King, siguran sam, drkao i na ovu seriju, sve mrmljajući: „Jao, Miče Gerise, nesposobni odradeče, gledaj i vataj beleške, ovako se radi bljuzga, ali da iz aviona, neprobirljivima i neukusnima, deluje respektabilno!“

Kako, tačno? Tako što cele dve jebene epizode, 6. i 7., napraviš tako da to bude nenormalno rastegnuta i još više zasapunjana verzija one melodramatične scene bdenja-sahrane i porodične svađe iz romana PET sematary, gde je to zapravo sasvim dobro opisano (u tom romanu i u toj sceni sažima se i koncentruje i ono najbolje i ono najgore od Kinga!) – ali ovde je i to kingovsko besramno preterivanje prvo bilo inscenirano na prividno umjetnički način, kadar-sekvencom u trajanju od ciglih petnes minuta (nek puknu od muke ovi iz Pečenjevce!), jer ako gledamo porodični skup kraj odra mrtve mlade žene, u real tajmu, i sve njiove složene međuodnose, bez rezanja, kao u nekro-houm videu, biće to kao na pozornici, pa to više nije ni King, ni Širli, to je ko da smo u pozorištu i gledamo Edvarda Olbija (KO SE BOJI ELENOR VANS?), u najmanju ruku, ako ne i Judžina O'Nila (AJSMEN SVRŠIO!); ma dajte odma i Artura Milera, nek zabiberi sa SMRĆU TRGOVAČKE PUTNICE, pa nek ide život!

Samo što u nekom trenu ipak mora da se recne, a što je još gore, kad nam ponestane dara za teatralnost (maksimalna mera: petnes minuta!) sve što ostaje je vulgarizacija i neodmereno prekodramurdisanje iz najgore Latinoameričke sapunice tipa: „I-ju, zatekoh mog muža-Mexikanca sa mojom rođenom sestrom, inače lezbijkom, kako se vataju u sporednoj sobi moje mrtvačnice, iza odra mrtve mi sestre! Štaću-kuću sad, jadna?!“

Dakle, u redu je i umetnička sloboda i sve, nemam problem sa drastičnim odstupanjima i od slova i od duha genijalne Širli (uostalom, uvek ćemo imati Pariz, odnosno THE HAUNTING iz šeset treće), bio sam na to spreman još kad je najavljen plot ovoga, ali ova travestija je naprosto tanka i jadna sama po sebi, čak i da je ne poredimo sa najboljim horor romanom ikada napisanim.

Nemam vremena ni volje da se bavim nizom fundamentalnih „mikro“-promašaja, kao što je recimo neoprostivo neutemeljen (sic) scenario po pitanju svega za naslovnu kuću: naime, SVAKA jebena ukleta kuća u istoriji MORA da ima neku zlu istoriju koja je ukletom čini. Možete se vi igrati s tim klišeom posle, okretati ga na glavu i na dupe, kao što je to uostalom i Širli pregenijalno uradila, ali fuck, ne možete da svoj kretenski plot smestite u navodno ukletu kuću a da čak i ne skicirate KO je u njoj ranije živeo i KAKO/ČIME ju je ukletom učinio-la-lo-li-le-la. Dakle, ceo plot je U TEMELJU klimav, a što se kilavo rodi samo kilavo može, i nakrivo, da raste.

Niti imam živaca da analiziram sve te navodne sličnosti a zapravo sistematsko silovanje sirote Širli kroz stravično promašene „omaže“ i „citate“ – ne znam da li su prema ugovoru tvorci ovoga bili obavezni da na silu upotrebe neka imena likova iz knjige i određene fraze iz nje kako bi se ovo uopšte moglo nazvati adaptacijom TOG romana, a ne recimo neke Kingove gnjavaže na 1.200 strana u kojoj je besramno pokušavao da oponaša Širli (pa nije umeo), ali činjenica je da svaki poštovalac te njene knjige može samo da se naježi svaki put kad vidi/čuje totalno promašenu, netačnu, neprikladnu, travestiranu upotrebu neke fraze iz romana koja samo demonstrira fundamentalno nerazumevanje tog romana, ili kurobolju prema njemu.

I see a red door and I want to paint it black

Znači, i „šolja sa zvezdama“, i „Elenor, dođi kući“, i „Putovanja se okončavaju susretom ljubavnika“ i još tuce drugih sitnih citata iz knjige ovde je obrnuto naopačke, kao u nekom brutalnom, bože me prosti, satanističkom ritualu (!), čiji je cilj bio da se sirota Širli, ionako previše abjuzovana za života, posthumno abjuzuje i natera da se okreće u grobu kao čigra! Ja razumem da neko omaši jedan citat, ali da omaši SVAKI, da baš svaki obrne naopačke, to više nije ni „sloboda interpretacije“ ni „pluralizam mišljenja“ ni „umjetnička sloboda“ nego svesno promišljena travestija – travestija s predumišljajem! – zasnovana na sopstvenom kretenizmu i kratkovidosti. (Uzgred, najsjebaniji lik u seriji – a sasvim izmišljen i bez pandana u romanu – je lik licimurske mrtvozornice po imenu ŠIRLI. Slučajnos? Ne bih reko!)

            Finalni okretaj zavrtnja, iliti glogovog kolca, kojim su debili koji stoje iza ove serije, a pre svega Majk Flanagan, rešili da se popišaju na delo koje, nominalno, obrađuju, a zapravo dekonstruišu i pretvaraju u najodurniju sapunjaru ikada maskiranu u gotik-odeždu, vidi se kada na samom kraju poslednje epizode ovi genijalci POPRAVE Širli – odnosno, kada njen čuveni citat, memorabilni, antologijski, svuda-citirani i mega-proučavani i s pravom obožavani početni pasus romana, variran takođe i u poslednjem, PROMENE, tako da umesto „šta god da je hodalo tamo, hodalo je samo“ sada glasi „šta god da je hodalo tamo, hodalo je u društvu.“ Jer, je li, svi ti duhovi su se tamo okupili na žurci poput one na kraju ISIJAVANJA... 

Kad ja svršim, neće ostati ni kamen na kamenu

Samotna, introvertna Širli protiv druželjubivog, masovnoobožavanog i extrovertnog Kinga: dve fundamentalno suprotstavljene koncepcije horora u čeonom sudaru rezultiraju, neminovno, smrću mozga – odnosno, retardiranom, beslovesno vegetirajućom serijom u 10 epizoda koje se rastežu ko gladna godina, a nigde DUHA, nigde strave, nigde humora kojim je Širli vickasto prožela svoj stravičan i stravično dubok roman... Ne, svi su smrtno „ozbiljni“, i baš u toj smrtnoj „ozbiljnosti“ ogoljava se, više nego u Gerisovim petparačkim, cheesy serijalima, sva patetična ispraznost kvazidrame.

Ali, rekoh, nemam vremena da se zamajavam svim tim uslovno sporednim i minornim grehovima ove grešne serije, pa zato idem smesta na suštinu, na srž dijagnoze: koji je njen mejdžor malfunction? Prosto, u tome što ovo nije horor serija; ovo je post-horor serija. Šta mu sad pa to znači? Ukratko, ta fraza začeta je u ovom debilnom članku, OVDE; a ona implicira da je horor po sebi nešto bezvredno i prevaziđeno, pa zato, ako neko danas želi da istražuje mračne sadržaje, to više ne može na stari način, kao nekad, nego na nove, koji kao prevazilaze horor, idu izvan žanra, prave artistički „ozbiljne“ (aha!) eksploracije i elaboracije kakve horor (znate, ono, sa koljačima i maskiranim ubicama; ono sranje sa babarogama, vampirima, ćiribu-ćiriba) nije sposoban da pruži... U suštini, hoće se reći da je „horor“ vredan jedino onda kada nije „samo“ horor, nego kad je više kao neki slipstrim, ili multižanrovski koktel gde je niski horor oplemenjen uzvišenijim sadržajima (drama, triler, SF, fantastique, arty nešto-nešto...).

THE HAUNTING OF hill house je post-horor serija za one koji horor ne vole, kojima je nelagodno da priznaju da ga vole, koji osećaju potrebu da se pravdaju drugima zbog tog žanra, da ga „oplemenjuju“, zato što ga nikad nisu zaista razumeli, jer da jesu (npr. da su čitali POETIKU HORORA), znali bi da tu nema šta da se opravdava i oplemenjuje, to je plemenito po sebi, oduvek bilo i ostalo, a to je ne samo znala nego i vrhunski, majstorski demonstrirala Širli u svom nedostižnom romanu, time što je napisala ne samo jedan od psihološki najdubljih i najsloženijih – nego i najjezovitijih, najstravičnijih horor romana u istoriji!

U ovoj seriji duhovi su METAFORE, ukleta kuća je METAFORA, sve je METAFORA, ali toliko napadno, vulgarno, krupnim slovima, neonskim, drečavim napisano i podvučeno žutim, a „oplemenjeno“ tolikom dozom patetično-melodramskih dijaloga i odurnog glumatanja da ja ovako nešto, u ovoj dozi, nikad nisam video u nekoj iole respektabilnoj američkoj TV seriji: u toj meri da sam imao transfer blama i zbog tih dijaloga, i zbog glumaca koji moraju da ih izgovaraju i glumataju. Evo vam jedan sempl:

I thought for so long that time

was like a line, that...

that our moments were laid out

like dominoes,

and that they...

fell, one into another

and on it went,

just days tipping, one into the next,

into the next,

in a long line between the beginning...

and the end.

But I was wrong.

It's not like that at all.

Our moments fall around us like rain.

Or... snow.

Or confetti.

You were right.

We have been in this room.

So many times and we didn't know.

All of us.

Mom says...

that a house is like a body...

and that every house...

has eyes.

And bones.

And skin.

And a face.

This room is like the heart of the house.

No, not a heart, a stomach.

(...)

I'm like a small creature

swallowed whole by a monster.

And the monster feels my tiny little

movements inside.

You have to live.

I don't... I don't know how to do this

without you.

I learned a secret.

There's no without.

I am not gone.

I'm scattered into so many pieces,

sprinkled on your life like

new snow.

            Šta, nije vam dosta? Evo još, jooooš! SVEEEE!

What were you doing...

all this time away?

Neka, ja ću. Ja sam brži i okretniji.

I was...

holding a door.

Holding a door closed.

I had my back against it

and my arms out wide,

because I knew there were monsters

in the other side

and they wanted what was left

of our family.

And I held it so hard,

I didn't have arms left for the kids.

The monsters got through anyway.

That's what monsters do...

            Mogao bih ovako do sutra da citiram, prosto ne znam da li su gore „realistične“ deonice u kojima familija međusobno kida i grize sebe međusobno kao u nekoj meksikanskoj seriji, ili su pak ogavnije „pojetične“, poput gorenavedenih, gde tetka Flanagan vadi iz ormara emo-tinejdžerku kakva je bio i ostao sve vreme, pa krene da citira opažanja o životu iz svog ružičastog leksikona i dragog dnevnika...

            Ne, ne mogu da odolim: morate da vidite ovu tiradu iz 8. epizode, kad Lezbo seka ogoli srce i dušu svojoj nekro-seki (Širli), a propos gorepomenute scene interruptus vatanja s njenim mužem:

I touched Nell because I had to know.

You know what I'm talking about.

Don't pretend that you don't.

You know what happens

when I touch people.

A part of you knows, it always has.

I had to know and I...

I touched her.

And I felt...

nothing.

Just nothing.

And it spread,

it spread everywhere in me,

this nothing, until I couldn't

feel anything anymore.

I was just this dark,

empty black hole.

And I tried to fill it up,

I tried to fill me back up,

and I called Trish and she came right away

and I felt nothing.

And then I tried to mourn at the wake

and I felt nothing,

and so I drank and I drank,

and nothing worked.

I couldn't feel anything, Shirley.

After I touched her skin,

I couldn't feel...

anything.

And then we're in the basement

and the lights go out.

And I can't see.

And I can't feel.

And I'm just... I'm just floating

in this ocean of nothing,

and I wonder if this is it,

if this is what death is,

just out there in the darkness,

just darkness and numbness and alone,

and I wondered if that's what she felt

and that's what Mom feels,

and it's just numb and nothing and alone.

What if that's what it is for all of us

when the time comes?

And then the lights came on

and there he was, and I...

I didn't see him. I didn't see him.

He was the light in the darkness.

He was a life preserver in the ocean.

I just... I reached for him

because I had to feel something.

I had to feel anything.

And I didn't see him.

I didn't... I didn't see him.

I didn't see him.

I didn't see him!

And he stopped me. He stopped me.

He took my hands, and he said no,

and then I saw him,

and then you walked in.

God, I'm so glad I did it, though.

Because it worked.

Oh, God, it worked.

I started feeling things again,

and I felt... I felt shame,

and I felt grief,

and I felt... scared.

I felt so fucking scared

that I was gonna lose

the only sister that I had left.

And I...

Honestly, I had to do it,

because it felt better than nothing.

That thorough fucking shame

was so much better than that horrible,

empty nothing.

I can't... Shirley, please.

I am... I am so...

I am so, so, so sorry.

I'm so sorry.

            Dakle, ova deonica, otprilike od oko 35. minuta 8. epizode pa nadalje, je za svaku antologiju prećerivanja sa prećerivanjem! Ko tu bude srca kamenoga pa ne prsne u glasan smeh, taj nije čovek i nema šta da traži na ovom blogu!

Mili bože, čuda velikoga,

kada stade Flanagane mladi

iz dnevnika, iz leksikona svoga,

smis'o života potanko da slika

– da ga slika, gotskom slikovnicom,

gotskom slikom al' ozbiljnom prilikom,

napeo se, Flanagan-junoša,

sve bi nešto važno da nam kaže,

ali džaba suve drenovine,

ali džaba samog sebe muči

kad mu nema duha u ukletoj kući.

* * *

Ja toliko. Ako vam je ova serija bila okej, ili nešto jače od toga, obratite se doktoru.

Doktoru Ognjanoviću.

Ali pre seanse prvo pročitajte izuzetan roman Širli Džekson UKLETA KUĆA NA BRDU (u doktorovom prevodu). Ako niste bili mudri da ga na vreme kupite kod Orfelina, budite bar toliko mudri da ga nabavite dok još ima par desetina primeraka preostalih u knjižarama, jer kod izdavača je već rasprodat; na lageru ga nema. Čitajte, i divite se kako je divan HOROR umeo da bude PRE nego što je postao POST...