Kritičke refleksije o romanu ZADUŠNICE

U jesen 2023. objavljen je moj za sada najnoviji roman ZADUŠNICE. On je do sada bio najbolje prihvaćen od strane glavnotokovske kritike. Kao prvo, ušao je u uži izbor za NIN-ovu nagradu, u top-11 naslova, što se nijednom horor romanu u Srbiji dotad nije desilo (a te godine ušao je još jedan – TAJNI SVAT Marka Piševa). Kao drugo, dobio je uglednu regionalnu nagradu „Miodrag Bulatović” u Nikšiću 2025.

            Istina, ove dve nezanemarljive činjenice nisu primetnije uticale na njegovu distribuciju i prodaju, a još manje su uticale na domaću književno-kritičarsku scenu, jer meni nije poznato da je ovaj roman bio prikaza u ijednom domaćem „književnom“ časopisu. Ako grešim, ako mi je to promaklo, ako sam neobavešten – molim, korigujte me.

mrtav za srpske kritičare

            Pa, pošto je već roman ZADUŠNICE prošao ispod radara srpske književne kritike, imam dopuštenje od organizatora i članova žirija, i naročito zadovoljstvo, da u odsustvu refleksija domaćih „književnih kritičara“, sa vama podelim kritičke refleksije članova žirija nagrade „Miodrag Bulatović”. Reč je o uglednim profesorima i poznavaocima književnosti, istaknutim teoretičarima, koji su, svako iz svog ugla, izneli svoja zapažanja o aspektima mog romana koje su smatrali vrednim isticanja. Evo šta su oni imali reći o mojim ZADUŠNICAMA…

 

 

KRITIČKE REFLEKSIJE ČLANOVA ŽIRIJA 

NAGRADE „MIODRAG BULATOVIĆ”

 

Prof. dr. emeritus Bogumil Zielinski (Poznanj, Poljska)

DEJAN OGNJANOVIĆ „ZADUŠNICE“, ILI LEX MORTIS SPECIALIS

 

Motiv ustajanja mrtvih iz groba, koji je ključan za radnju romana Dejana Ognjanovića i njegovu semantičku poruku, kao i zajedništvo mrtvih sa živima, pojavljuje se u romanu „Rat je bio bolji“ Miodraga Bulatovića. U Gruban Malićevom trijumfalnom osvajanju zapadne Europe, Kraljevstvo Božje na zemlji preuzimaju mrtvi. „Balkanska zora“ se pojavljuje kao „noć živih mrtvaca“. Ognjanović ne nastavlja romantični mit o Slavenu i spasiteljskoj misiji Slavena koju demistificira Bulatović, već je Srbija u romanu neotuđivi dio Europe prema kojem Marko ne skriva svoju rezerviranost.

Roman „Zadušnice“ dio je šireg trenda promišljanja o krizi zapadne civilizacije i svim tradicionalnim vrijednostima koje su se u umjetnosti izrazile kasnijim umjetničkim pobunama, uglavnom dadaizmom, kao i tradicijom nadrealizma koju su dijelili Bulatović i Ognjanović. Slogani apologije smrti, ali i negacije smrti, jer „smrt ne staje“, „smrt je isto što i smrt“, ciklički ritam prirode, gdje ništa ne umire - čine stup romanesknog svijeta Dejana Ognjanovića.

Roman preporučen za nagradu ima složenu i višeslojnu strukturu stvorenu Bahtinovom karnevalizacijom „svijeta naopačke“ povezanom s kategorijom grotesknog, rabelovskim naturalizmom s njegovom posebnom sklonošću hiperboli, deformaciji i tjelesnosti, kao i demitologizacijom, fantazijom, simbolizmom i parodijom koji roman povezuju s tradicijom Bulatovića. Posebnost djela je vizualizacija, koja se jasno očituje u motivu apokalipse. Prizori Uskrsnuća mrtvih u Ognjanovićevom romanu podsjećaju na sanjive apokalipse na slikama Boscha i Bruegela. Slikarski motivi gorućeg neba u Ognjenovićevoj prozi imaju svoj pandan u rijeci tekuće krvi i hrpama ljudskih udova. Apokaliptična vizija stvarnosti u romanu metafora je za suvremeni svijet koji je „na rubu uništenja“, proživljava ga ratovi, krize, glad i pandemije.

Ognjanović odbacuje mitsku aksiologiju prostora i preispituje njegovu vrijednost. Motivi ceste, mosta i rijeke u Bulatovićevoj prozi su prostori u kojima ljudi doživljavaju bolnu čežnju za transcendencijom. Groblje, čest motiv u prozi Bulatovića i Ognjanovića, razlikuje se po semantici. Za Bulatovića je groblje jedinstven prostor utočišta i doma za Božji narod koji nije pronašao svoje mjesto među živima, a za mrtve mjesto vječnog počinka. Groblje u romanu „Zadušnice“ je prostor Lex Mortis Specialis, posebne korekcije Ljudskih Zakona.

Egzistencijalna metafora pakla, Drugi/Stranac (Sartre), proširuje se dok cijeli svijet zahvaća kaos. Paklena simbolizacija svijeta uronjena je u uskrsni kalendar romana, iako je u romanu teško pronaći opoziciju između prostora kaosa/profanog i reda/svetog.

Prazno nebo čini čovjeka usamljenim u njegovoj borbi sa svijetom.

 

*

 

Prof. dr. sci Miranda Levanat-Peričić, Sveučilište u Zadru, Republika Hrvatska

Dejan Ognjanović, Zadušnice

 

Roman Zadušnice Dejana Ognjanovića predstavlja inovativnu i originalnu književnu verziju ispisanu na filmskoj matrici popularnih žanrova tzv. zombi apokalipse i survival horora. Premda tema epidemije nemrtvih kao podtekst priziva Romerove filmske priče Noć živih mrtvaca (1968) i Zora živih mrtvaca (1979), ovaj roman nadilazi tu početnu inspiraciju da bi se realizirao kao temeljit obračun s metaforama smrti, čvrsto usidren u političkom životu Srbije u postpandemijskom vremenu, nakon što su okolnosti „novog normalnog“ stvorile sve preduvjete za osebujni mundus inversus.

Figura čudovišta u suvremenim popularno kulturnim narativima često se koristi da bi posredno uputila na problematične društvene i političke procese i/ili u metaforičkom ključu reprezentirala kolektivnu nelagodu, nesigurnost i krizu. U tom smislu, ovaj roman figuru zombija i proces zombifikacije pozicionira u stvarni svijet prepoznatljive srpske provincije te pritom ispisuje neku vrstu hibridnog spoja političke satire i horora. Roman pritom funkcionira kao dvostruka subverzija: na razini diskursa možemo ga čitati kao subverziju žanra, a na razini priče kao društveno-političku subverziju. Pošast zombija, ustanak mrtvih iz grobova ili „pojava aberantnih reanimacija“ – kako se to u parodiranom pseudo-medicinskom izvještavanju naziva – postaje politička priča koja se vrlo brzo transformira u ponovljenu priču o „novom normalnom“ u kojoj razumna argumentacija ustupa pred teorijama urote, dok se brza politička prilagodba ekstremnim okolnostima temelji na medijskoj manipulaciji i profiterstvu stranačkih kriminalaca.

Međutim, ovaj roman nije tek jedna od verzija zombijevske invazije kakve smo imali prilike pratiti u popularnim američkim franšizama posljednjih desetljeća. Te okvire on nadilazi prije svega parodijskim odnosom prema općim mjestima zombi horora, koja presijecaju žanr menipske satire na čijoj su podlozi ispisani. U tom smislu povratak iz onostranosti ovdje je bliži bahtinovskom stilu grotesknog realizma, u kojemu zombi postaje figura smrti koja se smije. Cijeli niz primjera u romanu upućuju na autorovo teorijski osviješteno korištenje ove bahtinovske ozbiljno-smiješne matrice. Prije svega, oživljavanjem mrtvaca usred gozbenih prizora na groblju u vrijeme Zadušnica, i istodobnom autopsijom nemrtvog leša na medicinskom fakultetu, odmah na početku pripovjedač uvodi čitatelja u svijet grotesknog spektakla i radikalnog humora koji do kraja romana zadržava tempo i oštrinu. U skladu s porijeklom zombija koji je vjerojatno jedino čudovište koje film nije baštinio od književnosti, ovaj se roman vješto koristi filmskom tehnikom montaže. To posebno dolazi do izražaja u breughelovski oslikanim masovnim scenama (poput pobune zombija na nogometnoj utakmici u Vrgudincima i otvaranja korejske fabrike uložaka za cipele u Crvenoj Reci). Pritom lik Predsednika koji se povremeno javlja, a briljira u završnim prizorima, priziva najbolje stranice Bulgakovljevih grotesknih zapleta i ironijski modus Gogoljevih karaktera.

No, iznad svega, uz nekoliko sižejnih rukavaca koje pratimo protagoniste uronjene u izvanredne okolnosti, najuspjelijim u smislu inovativnosti i najvrjednijim dijelom romana smatram njegov jezik – dijalekatski vezan uz prostor Niške Banje i okolnih sela, on u sebi uključuje cijeli niz administrativnih, znanstvenih i supkulturnih stilova kojima se propituje glavna tema smrti: od medicinskih, filozofskih, popularnofilmskih, medijskih i političkih diskursa kojima suvereno vladaju profesori, liječnici, studenti, političari i novinari, preko „profesionalnog“ leksika svećenika i policajaca i žargona kojima progovaraju ljudi s dna društvene ljestvice: sitni lopovi, prevaranti, beskućnici, alkoholičari, skitnice, i konačno, do završnice s „njemačkim“ jezikom u „prijevodu“ srpskog studenta. U tom smislu ovaj roman postaje temeljit diskurzivni, jezičnostilski obračun s mitopoetikom smrti. Postiže to jezikom psovke koji se uvlači u znanstveni diskurs, kao i narodne mudrosti koja vreba ispod svake „velike teme“ spuštajući duhovno, religijsko i filozofsko na razinu tjelesnog, preporađajućeg govora kletve i autentičnog narodno-karnevalskog izraza.

U svom autopoetičkom pogovoru koji je tiskan zajedno s romanom autor na kraju ove knjige opisuje proces nastanka nekoliko verzija teksta koji je evoluirao od 75 kartica napisanih 1998. godine do opsežnog „dugometražnog romana“ objavljenog 2023. U tom periodu lik Predsednika prilagođavao se vraćanju nekolicine „politički nemrtvih“ u političku zbilju. U tom smislu ovaj roman mogao bi se čitati i kao politička kronika koja kroz fiktivni, prividno naopaki svijet zapravo prikazuje aktualnu zbilju koja se uspješno realizirala kao horor.

 

*

 

Prof. dr Andrea Lešić, Filozofski fakultet Univerzitata u Sarajevu, Bosna i Hercegovina

 

Fantastika omogućava reimaginiranje stvarnosti u obliku koji dopušta da se primijete oni njeni aspekti koji izlaze iz okvira uobičajenog, „normalnog“ i moralno i politički prihvatljivog; ona je, drugim riječima, jedno od najizrazitijih sredstava oneobičavanja.

Ognjanovićev roman zamišlja savremenu Srbiju kroz žanr horora, i to u komičko-grotesknoj obradi podžanra narativa o zombijima. Mrtvi koji ustaju iz grobova u svim (boljim) verzijama narativa te vrste uvijek imaju alegorijsko značenje, često povezano sa idejom o savremenom društvu koje nas (na primjer, kroz konzumerizam i politički konformizam) osuđuje na umrtvljeno životarenje. Ognjanovićev doprinos ovom podžanru je verzija oživljenih mrtvaca koja u početku ne predstavlja nikakvu prijetnju živima, osim što ih stavlja u situacije u kojima oni mogu pokazati svu raskoš vlastite okrutnosti, bahatosti i ograničenosti. Vlasti pokušavaju da problem epidemije oživljavanja riješe brutalnim uništavanjem tijela zombija, naučnici ne znaju šta drugo da urade osim da ih čereče za potrebe (vivisekcijskih) eksperimenata, a običan svijet, kad ne napada žive misleći da su mrtvi, jedinu korist u mrtvima vidi u zabavi koju im mogu prirediti. Niko ni ne pokušava da zaista razumije šta se dešava, i sva energija društvene zajednice usmjerena je na uništenje i banalizaciju nadnaravnog fenomena koji im se odigrava pred očima. Mrtvi na ovo odgovaraju rastućom i osviještenošću i agresijom prema živima, koje rezultiraju serijom scena grafički predstavljenih masakara i otvorenim krajem iz koga se da naslutiti da će se kompletno srbijansko društvo pretvoriti u zajednicu agresivnih zombija.

Alegorijski potencijal ovog romana nije pamfletski jednoznačan. Prožet scenama grafičkog nasilja, odnosima između vrlo živopisnih likova i živim komičkim dijalozima (u kojima su dijalekti južne Srbije često podjednako živopisno predstavljeni kao i likovi), roman svoja politička značenja ostavlja čitaočevoj interpretaciji. Ali da se naslutiti: srpsko društvo je ogrezlo u nasilje i u nepoštovanje i svojih i tuđih i živih i mrtvih (u tom smislu, neslana šala o srebreničkom genocidu koju student medicine Marko upućuje domaru njemačke klinice Mehi vrlo je indikativna za širi politički kontekst priče). Isto se tako da naslutiti da se neupitanost o takvom društvenom stanju ne može završiti na dobro. Pod krinkom komičkog horora, sa raskošnim poznavanjem historije horor podžanrova o zombijima i o vampirima, Dejan Ognjanović je napisao rijetko britku političku satiru.

 

*

 

Doc. dr Tamara Labudović, Filološki fakultet Univerziteta Crne Gore, Nikšić

 

Roman Zadušnice Dejana Ognjanović predstavlja specifičan poetički hibrid jer se umjetnički univerzum modeluje kroz složenu igru grotesknog, fantastičnog, karnevalskog i satirično-alegorijskog koda. Aktivacija svih navedenih postupaka, preko osnovnog događaja, tj. sižejnog incidenta - oživljavanja mrtvih, propuštena je kroz prizmu horor žanra.

Groteska u romanu ne ostvaruje svoje funkcije samo na nivou stilskog mehanizma već njena aktivacija dobija ulogu dominantnog oblikovnog postupka, što znaći da presudno utiče na način prezentacije svijeta. A taj svijet je iščašen i dijaboličan. Groteskni princip tjelesnosti dominira narativnom strukturom, a prizori komadanja mrtvih tijela u koje se vratio život direktno upućuju na Tamarinovu teoriju o grotesci i grotesknom, odnosno na krvave totemističke svečanosti koje ovaj teoretičar smatra praoblikom groteske i porijeklom literarnih grotesknih junaka.

Kroz četiri narativna toka, odnosno perspektive (1. Velizar; 2. Dragan s porodicom; 3. Đole i Miki s majkom i 4. dr Milan i Marko) gradi se jedna priča o jednoj zemlji i ljudima koji u njoj ostvaruju egzistenciju, pri čemu se užas spaja s ironijskim kontekstom i bizarnost s humorom, a sve sa ciljem dekonstrukcije društvenog i državnog maligniteta i vlasti i Predsjednika  kao primarne kancerogene ćelije.

Romaneskni univerzum oblikovan u Zadušnicama predstavlja život koji je skrenuo i etički i estetički sa normativnog kolosjeka, dakle slika je naličja života, a to je ono što mu daje karakteristike karnevalizovanog žanra. Većinu dominantnih karnevalskih kategorija detektujemo u ovoj priči, od ekscentričnosti, do familijarnosti, profanacije, preko brojnih karnevalskih mezalijansi. Svakako da iz teksta izvire i prigušen karnevalski smijeh koji je jasno odvojen od takođe prisutnog humora, tj. crnog humora. Poput ritualnog smijeha karnevalski smijeh u ovom Ognjanovićevom tekstu ostvaruje snažnu i jasnu funkciju – a to je neminovnost obnove. Deformisana i destruktivna zemlja dovedena je do ruba ljudskog ili do vrhunca otuđenosti od ljudskog i kao takva opstati može samo ako se ponovo rodi. Smrt je ono što prethodi rođenju u duhu karnevalske maksime Mihaila Bahtina: Svako rođenje je bremenito smrću, a smrt novim rođenjem.

  

*

 

Prof. dr Gojko Tešić, Univerzitet u Beogradu

 

Moje je stanovište da je roman Zadušnice Dejana Ognjanovića u mnogo čemu šokantna novina u našem relativno mirnom  romanesknom moru, iako živimo u morbidnim, mračnim, crnim vremenima koja su, izvesno je, autoru bila velika inspiracija. Inovativnost je vidljiva i u formi, i u strukturi, i u značenju, i u simbolici... Roman je satkan od građe iz prostora fantastike, uslovno rečeno vezanog za Istočnu Srbiju – a sve to je u nama i oko nas, „gogoljevski“  živo. Ognjanovićevi junaci su deo i prošlosti,  ali i junaci sadašnjosti, bez obzira što pripadaju svetu mrtvih. Njihovo „buđenje“, njihov „govor“ i „dijalog“ su crnohumorne filmske storije koje nam odjekuju i gledamo ih svakodnevno. Filmska priča, fantastična, hororska – to su ključne oznake blistave ognjanovićevske poetike koja se nadovezuje i na bulatovićevsku grotesku, fantastiku, satiru, alegoriju... Nesporno,  Zadušnice su blistav i politički roman... Važan trenutak novog srpskog romana, i  nekog novog „crnog“ talasa.

 

* * *

 

To su oni imali reći, a ja dodajem: ZADUŠNICE, kao ni druge moje prozne knjige, ne možete naći u velikim i mejnstrim knjižarama.

            Retka mesta gde ih možete potražiti u Beogradu jesu knjižare KONTRAST, POETUM CENTRALA, striparnica DARKWOOD, i u Muzeju paranormalnog.

            Ako ne živite u Beogradu, ove knjige jedino možete nabaviti direktno do autora, tj. mene, ako mi pišete na mejl dogstar666 at yahoo dot com. Cena ove knjige je 1.100 din + ptt.

Kod mene još možete naći sledeće. Romani: NAŽIVO (1.100 din), PROKLETIJE (1.200 din), zbirka priča: DIVLJA KAPELA (900 din) i zbirka kritika KULT GULA (1.200 din).

Od 1. januara poštarina u Srbiji će poskupeti, pa zato bolje naručujte ranije nego kasnije.

 

Ovaj beskućnik sa niškog starog groblja, koji se bio nastanio u praznom grobu, nadahnuo je lik Velizara u mom romanu ZADUŠNICE... Mislim, kako ne ovekovečiti ovako genijalnu sliku?! Fotku načinio niški fotograf Saša Đorđević.