Ilija Bakić - Prikaz knjige FAUSTOVSKI EKRAN

Ilija Bakić - Prikaz knjige FAUSTOVSKI EKRAN Dejana Ognjanovića

izdavač: Matična biblioteka «Svetozar Marković», Zaječar 2006.g.

(prvobitno objavljeno u književnom časopisu KVARTAL, Br.008, Pančevo, leto 2008.)

POKRETNE SLIKE DEMONA

Među socio-psihološkim konstantama koje prate ljudska društva kroz sve epohe i civilizacije, prepoznatljivi su korpusi verovanja u božanstva i poznavanje principa dobra i zla. Oblici entiteta koji se nazivaju božanstvima različiti su ali im je zajedničko da su moćniji od ljudi i da mogu, ukoliko žele, upravljati životom čoveka i njegove zajednice. Bogovi biraju hoće li, iz vizure onih koji ih poznaju i poštuju, biti dobri ili zli; univerzalno je pravo boga da se ponaša kako mu je volja kao što je obaveza podanika da mu se obraćaju smerno ako žele da ga umilostive i pribave sebi neku korist. Oko bogova se oduvek pletu i odgovarajući rituali koje upražnjavaju posebno odabrane i obučene 'sluge božije'. Dobar deo umetnosti, od plesa, insceniranih pojava do poezije i pripovesti, direktno se koristi za povećanje slave bogova ali, istovremeno, umetnost crpi svoje teme iz (ne)verovanja u više entitete.

Hrišćanstvo, posebno ono zapadno, kao uspešna religija, sa pripadajućom efikasnom organizacijom koja je sprovodi, bogato se koristila (i to i dalje čini) svim raspoloživim umetnostima u ostvarivanju svojih zadataka-ciljeva širenja verovanja među širokim masama; s druge strane, umetnici, bilo da su vernici ili ateisti, nisu mogli da previde ovaj segment (svakodnevnog i večitog) života i posvete mu svoje misli i dela. A osnovna postavka hrišćanstva bila je i ostala dualitet Dobra i Zla, oličenih u bogu i raju s jedne i đavolu i paklu, s druge strane; naravno, ova dva principa neraskidivo su povezana, jednog nema bez drugog, oni jedan drugom daju smisao i legitimitet. Film, kao čedo XX veka, nije mogao da izbegne bavljenjem božansko-religijskim korpusom a zahvaljujući svojoj vanrednoj sugestivnosti imao je u tome i mnogo uspeha među širokom publikom. Naravno, kao i u svim umetnostima, i u filmu su 'na delu' i serioznost i vulgarizacija tema; ova potonja potencirana je masovnom, industrijskom proizvodnjom filmova kojoj je osnovni zadatak da bude ekonomski isplativa.

U prvim danima filma pokretne slike bile su, same po sebi, senzacionalne a uz tragalačku inventivnost autora taj se atraktivni senzacionalizam mogao pojačati izdizanjem pokretnih slika sa nivoa prikazivanja svakodnevice na nivoe mističnog; zato je već 1896.g. Žorž Melijes snimio film «Đavolov zamak» u kome se poigrao dvema opsenama: onom religijskom i onom vizuelnom. Tako je đavo, inače 'pali anđeo', kao ultimativno zlo koje je opozicija (božanskom) dobru, postao 'pokretan' pa, dakle, vidljiviji i ubedljiviji nego u svim dotadašnjim medijima u kojima je predstavljan. Izazovnost 'oživljavanja' onostranog podstakla je i druge režisere da krenu u avanturu iskušavanja iskustava hrišćanske ali i raznih folklornih mitologija (naravno, i samo hrišćanstvo je u sebe ugradilo mnoštvo dotadašnjih verovanja i kultova).

Vrhunsko zlo hrišćanstva i njegove neljudske i ljudske sluge postali su redovni 'junaci' filmskih priča nudeći autorima mogućnost da se bave krajnjim etičkim pitanjima ljudskog življenja. Među tim dilemama je i ona Faustovska, o prodaji duše đavolu da bi se dobila mogućnost za ostvarenje manje ili više plemenitih namera. U najuspelijim filmskim varijantama ova je priča (poznata u narodnoj tradiciji i literaturi) predstavljana vizuelno i intelektualno raskošno i intrigantno, kao jedno od duboko etičkih pitanja.

Ipak, rast filmskog profita povezan sa velikom seobom evropskih stvaralaca u SAD, izazvanom II svetskim ratom, rezultirao je pomeranjem težišta svih filmova sa umetnički zahtevnih na instantno potrošne; u besomučnoj vulgarizaciji sve priče o đavolu, pa i ona o Faustu, spojene su sa jeftino senzacionalnim i jezivim storijama o mumijama i sličnim egzotičnim kreaturama koje plaše običan, miran i bogobojažljiv svet. Metafizička pitanja Dobra i Zla svedena su na robu koja se lako i bezbrižno konzumira i, uprkos izuzecima, taj se ekonomski princip i danas sprovodi, pretežno u zabranu tzv. horor filmova. U okvirima koje su zadali veliki američki filmski studiji, namerni da iz svakog proizvoda izvuku dobit, preostalo je veoma malo prostora da se autori sa umetničkim ambicijama relevantno okušaju u pričama koje variraju teme pojave đavola i njegovih rabota, odnosno pojedinaca koji potpadaju pod njegov uticaj ili mu se suprotstavljaju.

Svojevrstan odušak koji pruža mogućnost za relevantno bavljenje ovim pričama jesu ili američki B filmovi ili filmovi snimani u kinematografijama van SAD (ali koje su ipak u okriljima hrišćanskog dela čovečanstva; u drugim kulturama motiv zlih bogova ili demona postoji u drugačijim sociološko-istorijskim kontekstima). No, takva se dela ne mogu boriti sa masovnom produkcijom horor filmova punih specijalnih efekata i praćenih skupim i efikasnim reklamnim kampanjama, pa su saznanja o njima retka i nesistematična, gotovo incidentna. Obzirom na ovu činjenicu, svakako da postoji, na ovdašnjoj kulturnoj sceni, potreba za 'bedekerom za filmove o đavolima'; knjiga «Faustovski ekran» Dejana Ognjanovića popunjava tu prazninu i dobrodošao je vodič kako za potpune laike tako i za one filmofile koji bi da upotpune i prošire svoja znanja.

Godinama unazad Dejan Ognjanović prati tekuću filmsku horor produkciju i piše kritičke tekstove o pojedinim filmovima kao i tekstove u kojima sistematičnije predstavlja određene horor kinematografije. Time Ognjanović unekoliko nastavlja tragom Ranka Munitića (koga pominje na početku «Faustovskog ekrana» i posvećuje mu svoje delo) koji je knjigama «Fantastika na ekranu», «Alisa na putu kroz podzemlje i kroz svemir» i «Čudovišta koja smo voleli 1-2» udario temelje argumetovanog razmatranja do tada prokazanih filmskih (i literarnih) žanrova kakvi su naučna fantastika i horor. Ognjanović se u «Faustovskom ekranu» opredelio da sačini svojvrsni vodič kroz dosadašnju istoriju filma i da predstavi ključna dela koja su se upustila u istraživanje odnosa đavola i Fausta ili đavola i ljudi. Krećući od Melijesa, nemačkih ekspresionista i njima bliskih evropskih autora, vodič, prateći istorijsku migraciju filmadžija, prelazi okean i nadalje sledi američku posleratnu produkciju, uz 'izlete' u englesku i italijansku produkciju, i poneki primer iz drugih kinematografija (španske, srpske, danske...).

Autor, nakon provokativnog 'Prizivanja' Lucifera-Satane-Diabolisa-Drugoia, u uvodu definiše polja svog interesa da bi u narednim poglavljima razmatrao faze u razvoju đavolovog filmskog 'lika' i neke od njegovih vidova: od zlikovca, prevaranta do lutkara ili zavodnika, uz koje idu odgovarajuće bulumente slugu i obožavalaca (među kojima su tzv 'satanisti' najčešće eksploatisani). U svakom poglavlju predstavlja se nekoliko egzemplarnih filmova; prikazi tih filmova obiluju faktografskim činjenicama, citatima iz intervjua autora, iz knjiga koje su im bile literarni predložak ili iz kritičkih stavova drugih autora. Ovakvim postupanjem čitalac je opskrbljen dovoljnim brojem informacija koje će ga uvesti najpre u istoriju a zatim i sadašnjost filmova o đavolima; na osnovu tih tekstova čitalac se može opredeliti da li ga navedeni film interesuje ili ne. Oni koji su, pak, videli neki od pomenutih filmova imaju priliku da preispitaju svoje stavove odnosno sučele ih sa piščevim.

Ognjanovićevo opšte viđenje istorijskog razvoja đavolsko-faustovske tematike bazirano je na radovima nekolicine istoričara i teoretičara ali se on ne usteže da pojedina mišljena stavi pod znak pitanja i suprotstavi im se argumentima koji se, sveukupno, slažu u njegovu sliku dosadašnjeg, pređenog razvoja i zbir dostignutih umetničkih vrednosti. Bez obzira na to da li će se čitaoci sa napisanim složiti ili ne, kako po pitanju vrednovanja pojedinih filmova ili generalnih stavova iz knjige, ostaje nesporno da je «Faustovski ekran» pisan temeljno, da sadrži obimnu dokumentarnu građu uklopljenu u širi istorijsko-teorijski koncept, što sveukupno ovu knjigu svrstava u obaveznu literaturu svakog ambicioznijeg filmskog gledaoca ili budućeg proučavaoca i teoretičara navedene tematike.