Ako mislite da moju studiju
Poetika horora niko od kritičara ne
zarezuje, evo protivdokaza! Kultni hrvatski časopis ZAREZ: Dvotjednik za društvena i kulturna zbivanja nedavno
je, u broju 410 za 5. lipnja 2015. godine, objavio studiozan prikaz ove knjige,
na celoj strani.
Evo
njene gornje polovine:
A
pošto je taj broj sada i onlajn, i čitav se može čitati za DŽ, to važi i za
pomenuti prikaz, pa ga zato i ja sada otuda prenosim. Znači, izvorno je izašao
u štampanom obliku, onda je e-verzija pohranjena OVDE, i
najzad, evo toga i na The Cult of Ghoul!
O MONSTRUMIMA I LJUDIMA
Ivan Velisavljević
Ognjanovićeva studija je ispunila cilj da postane temeljna literatura u
oblasti izučavanja horora, ali mesta za reviziju i naredna istraživanja itekako
ima
Dejan Ognjanović, Poetika horora, Orfelin, Novi Sad,
2014.
Nastala na osnovu doktorske disertacije
"Istorijska poetika horor žanra u anglo-američkoj književnosti", Poetika
horora Dejana
Ognjanovića ima očitu nameru da postane kamen temeljac za akademsko proučavanje
horora na (post)jugoslovenskom kulturnom prostoru. Knjiga je koncipirana kao
iscrpan istorijski pregled razvoja horora kao književnog žanra, od njegovih
početaka polovinom 18. veka u engleskom gotskom romanu Horacea Walpolea
Otrantski zamak do modernog horora s kraja 20. i na početku 21. veka.
Namera da se prikaže dijahronijski razvoj horora
uslovila je strukturu knjige i njene polazne pretpostavke. Budući da žanr
shvata kao relacionu kategoriju, uslovljenu, između ostalog, minimumom
intersubjektivnog slaganja aktera književnog polja oko toga da određeni žanr
postoji, odnosno da ga možemo relativno lako prepoznati (ukoliko smo svesni
osnovnih konvencija unutar književnog polja), Ognjanović polazi od pretpostavki
kojima ne treba dokaz: da se jedan takav prepoznatljiv žanr definiše na osnovu
namere da izazove efekat strave/straha kod čitaoca, da se počeci tog žanra mogu
pronaći u Engleskoj polovinom 18. veka, kada iz književne vrste pod nazivom
romansa izrasta prozni korpus dela pod nazivom gotik, koji potom prelazi u
danas rasprostranjen i uobičajen naziv horor (za žanr koji se pojavljuje u
brojnim drugim medijima i umetničkim formama, ne samo u književnosti) te da u
anglo-američkoj književnosti postoji kontinuitet osnovnih konvencija na kojima
je horor zasnovan, čije se mene, faze i oblici mogu pratiti tokom dvesta
pedeset godina. Implicitno, Ognjanović prikazuje razvoj žanra kao odnos
stabilnosti i promene te analitički rad i argumentaciju usmerava na tekstualni
i kontekstualni prikaz žanrovskih odlika i konvencija, pokušavajući da odgovori
na pitanje šta u poetici žanra (tematika, motivi, književni postupci, estetska
namera) ostaje isto, a šta se menja spram konteksta i medija (najčešća su
poređenja s filmom).
Metamorfoze žanra
Ognjanovićeva periodizacija horora počiva na obimnoj
literaturi na engleskom jeziku, i u izvesnom smislu sintetizuje dosadašnje
istorijske preglede te je, za kompetentne čitaoce, gotovo samorazumljiva: tri
glavna perioda podeljena su na faze, a svaka faza predstavljena detaljnom
analizom jednog dela koje se u isto vreme može nazvati paradigmatičnim i
kanonskim, jer sadrži ključne odlike dotadašnje žanrovske produkcije, ali i
određene inovacije kojim usmerava dalji tok žanrovskog razvoja, bilo u
poetičkom ili u kontekstualnom smislu (najčešće u oba). Evolucija horora
podeljena je tako u tri velike istorijske celine. U poglavlju Od gotika do
horora: Nastanak žanra Ognjanović se bavi periodom od sredine 18. do sredine
19. veka, i deli ga na rani gotik (iz kog izdvaja Walpoleov Otrantski zamak),
pozni gotik (Frankenštajn, ili moderni Prometej Mary Shelley), i "period
E. A. Poea", kada gotik sazreva i postaje temelj šire shvaćenog žanra pod
imenom horor (ceo opus Edgara Allana Poea, ali naročito kratke priče).
Poglavlje Klasična dela horora ispituje varijante u kojima se formirana poetika
horora pojavljivala u viktorijanskom dobu, od priče o duhovima (Okretaj zavrtnja
Henryja Jamesa), preko neogotskog romana (Drakula Brama Stokera), do
"čudne priče" (weird tale) kosmičke strave (opus H. P. Lovecrafta).
Treće poglavlje, "Moderna horor književnost", posvećeno je fenomenu
horora kao bestselera (opus Stephena Kinga, s posebnim osvrtom na roman
Vidovitost / The Shining) te savremenim tendencijama u hororu, poput modernog
gotika (Shirley Jackson, Angela Carter, Joyce Carol Oates), psihološkog horora
(Robert Bloch, Thomas Harris), telesnog horora (Clive Barker), savremenih priča
o duhovima (Robert Aickman) i savremenoj prozi kosmičke strave (Thomas
Ligotti).
Već iz takve periodizacije, izbora ključnih primera te
cilja da se predstavi "istorijska poetika" žanra, može se
pretpostaviti naučna tradicija na koju se oslanja Ognjanovićeva knjiga, a koja
danas cveta u studijama filma, pod imenima neoformalizam i kognitivizam. Reč
je, u izvesnom smislu, o povratku na neke validne postavke pozitivističkog
izučavanja umetnosti, koje su olako odbačene u onim savremenim teorijskim strujanjima
koja su prvenstveno interpretativna i hermenutička, a manje poetička, i izviru
iz lingvistike, psihoanalize i marksizma, a za koje je filmolog David Bordwell
skovao termine "SLAB" (sosirovsko-lakanovsko-altiserovsko-bartovska
kombinacija) i "Velika Teorija". Neoformalistička tradicija temelji
se na induktivnom pristupu, pažljivom čitanju i pedantnoj analizi tema, motiva
i onoga što su ruski formalisti zvali "postupak" i
"očuđavanje" te ideji "estetske namere" u smislu koji su
joj dali Rene Wellek i Austin Warren, kombinujući ih s empirijski proverljivim
faktorima recepcije i konteksta (teorijama o čitalačkom odgovoru i horizontu
očekivanja, poteklim od Wolfganga Isera, i H. R. Jaussa), i onim granama
marksizma i sociologije književnosti koji nude dobre osnove za analizu uslova
proizvodnje umetnosti u datom istorijskom periodu, relevantnih za nastanak i
sudbinu književnog dela, žanra, vrste...
Ne čudi, dakle, što se u izboru analitičkih alata i
razumevanju "istorijske poetike" Ognjanović eksplicitno poziva upravo
na Bordwela, a istorijsko shvatanje žanra i njegova definicija umnogome
korespondiraju s filozofom umetnosti Noëlom Carrollom. Carroll definiše
"umetnički horor" (art-horor) kao žanr koji kod recipijenta na
određeni način (žanrovskim konvencijama) proizvodi emociju straha putem lika
monstruma nemogućeg prema saznanjima savremene nauke, koji je pretnja
uobičajenom poretku, i "nečist" tako da ne želimo fizički kontakt s
njim. Kerol smatra da ova definicija ima tu prednost što nam, u filozofskom
smislu, opisuje "ključne primere" (core cases) žanrovskih dela, a da
ipak čuva otvorenost za granične primere – kada su monstrumi mogući, poznati,
ljudski... U tom smislu Carroll i naglašava da njegova teorija nije
sveobuhvatna, već da služi prepoznavanju ključnih slučajeva žanra o kojem već
postoji konsenzus, i u odnosu na koje se razmatraju i granični primeri, kada su
zadovoljeni svi kriterijumi iz definicije, osim da je monstrum "nemoguć
prema saznanjima savremene nauke" (Hitchcockov Psiho, recimo).
Lica i naličja straha
Iako Ognjanović ne čini pravdu Carrollovoj knjizi The
Philosophy of Horror kada odbacuje njene definicije i argumente
o hororu kao previše uslovljene prirodom monstruma, on ključne postavke iz te
knjige suvislo menja, dopunjuje i sintetizuje. Naime, Ognjanović definiše horor
takođe putem emocije straha koju izaziva u recipijentu/čitaocu, zadržava pojam
monstruma, ali ga proširuje u "monstruznu Drugost" (kako bi uključio
i monstrume poznate savremenoj nauci), dok najviše pažnje posvećuje žanrovskim
konvencijama i žanrovskoj retorici, tj. ustaljenim temama, motivima i
pripovedačkim postupcima kojima se estetska namera ostvaruje, i istorijskim
uslovima proizvodnje žanrovskih dela, koji određuju njihov nastanak, formu i
recepciju.
Upravo to su najbolji delovi Poetike horora:
Ognjanovićeve pedantne analize romana, pripovedaka, novela i kratkih priča u
kojima se mogu uočiti prepoznatljiva ikonografija horora i najčešći
pripovedački postupci (elipse, retardacije, izgradnja napetosti putem razlika u
znanju između likova i čitaoca, nepouzdani naratori, gradacije, tipični
zapleti, preokreti, načini i oblici pripovedanja – pisma, dnevnici,
dramatizovani monolozi), opisani i proceniti idejni dometi, i tekovine poetike
važne za kasniji razvoj žanra. Ognjanovićevim analitičkim poduhvatima naročito
će biti zaintrigirani ljubitelji proze Jamesa, Poea i Lovecrafta, dok će fanovi
Stephena Kinga naći razloge za zadovoljstvo, ali i za bes.
Kada se sve uzme u obzir, Poetika horora Dejana Ognjanovića
ispunila je cilj da postane temeljna literatura u svojoj oblasti, od
nesumnjivog značaja za izučavanje horora kod nas, ali i za žanrovsku kritiku i
teoriju književnosti uopšte. Ipak, mesta za reviziju i naredna istraživanja
itekako ima, poglavito u daljem utemeljenju teorijske konstrukcije. Kao i
Carrollova kognitivistička usmerenost na emocionalne efekte horora kao
suštinske, tako i teorijska fundiranost ideje "estetske namere" nije
bez mana, i ostavlja problem graničnih slučajeva. Drugim rečima, čime merimo
estetsku nameru u hibridnim ili teško odredivim žanrovskim slučajevima, onda
kada u jednom delu zajedno s odlikama horora (monstrum, efekat straha) naporedo
postoje ikonografija, postupci i definišući efekti nekog drugog žanra (da ne
govorimo o eventualnom postojanju intersubjektivnog slaganja aktera književnog
polja u datom istorijskom trenutku da neko delo pripada jednom, a ne drugom
žanru)? Čini se kao da Carrollova primedba ostaje validna: definicija ključnih
slučajeva je veoma korisna, ali smeštanje graničnih slučajeva u domen horora
zapravo je pitanje procene i odluke. Za taj problem korisno bi moglo biti
posezanje za idejom dominante, formulisanom u tekstovima ruskih formalista,
koja bi svakako morala biti izmenjena i prilagođena novoj teorijskoj potrebi.
Za potpisnika ovih redova, pak, najinteresantnijim se
čine oni naučni radovi koji idu u pravcu sad već razvijene kognitivističke
teorijske struje, koju su začeli upravo Bordwell i Carroll, i u kojoj se
susreću humanističke i prirodne nauke, kombinuju dometi i zaključci
neurologije, razvojne i saznajne psihologije, s estetikom, teorijom i
filozofijom umetnosti... Analiza emocije straha u biološkom/kognitivnom smislu
te njene povezanosti s kulturološkim faktorima i načinima na koji se kod čitaoca
ona izaziva putem žanrovske retorike u književnosti horora, i hororu u drugim
medijima (za film već postoje vrlo dobri radovi na tu temu), predstavljali bi
značajan korak u daljem istraživanju horora kod nas. Bio bi previše jednostavan
odgovor da nas horor, s kakvim god nas monstrumom suočio, uvek iznova suočava
sa strahom od smrti, jer je emocija straha kompleksna, a uslovi njenog nastanka
i načini njenog ispoljavanja brojni. Ova studija u iscrpnim analizama
paradigmatičnih dela horor književnosti pokazuje da se ovaj žanr ne može svesti
samo na strah od smrti, već i na niz drugih strahova – npr. strah od gubljenja
razuma, od druge kulture, od žene/(homo)/seksualnosti, od kosmosa/boga, od
natprirodnih bića, od toga da nema boga, itd.
Priroda i vrste straha koje horor proza izaziva u
određenim istorijskim periodima i kulturama, i načini na koje to čini, jesu
neka od pitanja koja zaslužuju još podrobnije ispitivanje. Trenutno u Srbiji ne
vidim relevantnije osobe od Dejana Ognjanovića da nam taj složen problem
akribično i temeljno predstavi, a možda čak i reši u nekoj od narednih knjiga.
