Moja knjiga POETIKA
HORORA biće promovisana u Kragujevcu,
u četvrtak 17. septembra.
Mesto: SKC (kultna andergraund sala „Kutija
šibica“).
Vreme: 19h.
Učestvuju: mr Danko Kamčevski i autor, dr Dejan Ognjanović.
Istom prilikom biće reči i
o ediciji "Poetika strave"
koja se izrodila iz ove knjige. Biće predstavljene prve dve knjige, VRBE A. Blekvuda i ŠAPTAČ U TAMI H. F. Lavkrafta, najavićemo treću i popričati o
daljim planovima…
Dakle, ako ste u Kragujevcu
ili njegovoj razumnoj blizini, svratite! Ulaz je besplatan, a biće i nešto primeraka od sve tri pomenute knjige,
po povoljnim cenama!
Ovaj post je ilustrovan
fotkama sa letošnje promocije ove knjige u Sloveniji,
na Grossmann festivalu filma, vina i horora, kao i slikama nastalim prilikom
jednog mog ranijeg boravka u Kragujevcu.
U znak najave ovog
dešavanja, podeliću sa vama UVOD ove knjige, koji otprilike nagoveštava njen
sadržaj i pristup.
Ako vam ne smetaju gulovski
zelena slova na crnoj pozadini, tekst je odmah ispod. A ako više volite da
čitate PDF – isti ovaj tekst možete skinuti OVDE.
Naravno, najbolje je ovaj
uvod, i sve što za njim sledi, čitati na papiru, u ovoj lepoj, debeloj KNJIZI.
POETIKA HORORA
(c) Dejan
Ognjanović
1.
UVOD
Horor je žanr određen paradoksima.
Naime, jezovite teme i motivi prisutni su u
književnosti odvajkada, što je odraz činjenice da je strah jedna od najstarijih
i najsnažnijih ljudskih emocija, a to važi i za stravu izazvanu
"natprirodnim" pojavama (odnosno, nedovoljno spoznatim aspektima
prirode). Folklorne i mitološke predstave naroda širom sveta svedoče o
fantastičnim bićima od kojih su mnoga demonska, zastrašujuća, potencijalno
uništiteljska. Stoga nije neobično da se susreti sa neobičnim i jezovitim
nalaze u bajkama, pričama, legendama, mitovima i epovima – uglavnom kao delovi većih
celina, a takav (epizodni) status imaju i u klasičnim književnim delima, od Epa o Gilgamešu preko Odiseje pa sve do Šekspirovih drama, i
dalje. Međutim, krajem 18. veka u Engleskoj javlja se vrsta književnih dela u
kojima strava nema epizodni, već centralni status. U formi nazvanoj
"gotski roman" začet je žanr danas poznat kao horor.
I u tome je prvi paradoks: nastanak vrste
književnih dela čija se definišuća odlika sastoji u izazivanju jedne specifične
emocije, straha. Ovaj paradoks tim je veći što se radi o emociji koju u
stvarnom životu nalazimo neprijatnom i činimo sve da izbegnemo povode za nju.
Drugi žanrovi mogu se posmatrati kroz osećanja kojima i inače u životu težimo:
smeh, avantura, akcija, uzbuđenje, začuđenost, erotika i drugi. Za razliku od
navedenih izraza životne energije, strava je emocija za koju postoji verovanje
da unižava i devalvira život, da oličava negativnost prema životu jer strah
čoveka, navodno, pretvara u roba. U čemu je, onda, razlog prividnog paradoksa u
evidentnoj, viševekovnoj popularnosti žanra posvećenog izazivanju neprijatnih
emocija i stanja kao što su strah, drhtanje, žmarci, mučnina, gađenje, šok,
košmar? Da li je horor zaista radikalno drugačiji od svih drugih žanrova
popularne književnosti? Ili možda fiktivna
strava poseduje neku psihološku i kulturološku funkciju koja na prvi pogled
nije vidljiva? Žanrovi u načelu nastaju kao odgovori na određene potrebe
publike: koja je to potreba, ili spoj potreba, u korenu horor žanra? Više od
250 godina nesmanjene popularnosti horor tema i motiva u književnosti, ali
kasnije i u drugim medijima (pozorište, film, strip, animacija, video-igre), i
to ne samo u Engleskoj već širom sveta, svedoči o tome da te potrebe nisu
prolaznog, već trajnog i univerzalnog karaktera.
Ovaj rad posvećen je, stoga, pokušaju da se
definiše poetika strave onako kako je uobličena u delima nastalim sa svesnim
ciljem izazivanja ove emocije kod čitalaca, što je fenomen koji se javlja u
nekoliko zapadnoevropskih književnosti druge polovine 18. veka (recimo, u
nemačkoj i francuskoj), ali nigde tako izraženo i razvijeno kao u engleskoj, a
ubrzo za njom, već na početku 19. veka, i u američkoj književnosti. I tu nije
kraj paradoksima: žanr koji je u Engleskoj bio definisan feudalnom prošlošću i odgovarajućom
ikonografijom (ukleti zamak) prirodno se i bez problema preneo i razvio u
okvirima tek stvorene američke nacije i njene književnosti u povoju. Žanr
toliko srođen sa svojom formom da je široko poznat kao "gotski roman" odjednom, u Americi, svoj
najprikladniji izraz nalazi u kratkoj
priči – što dovodi do još jedne naizgled paradoksalne terminološke interferencije
između "gotskog romana", "gotika", "romanse" i
"horora".
Da bi se ovi paradoksi raspleli i objasnili
neophodno je, pored pomnog čitanja reprezentativnih dela, ukazati i na širi,
društveni, istorijski i kulturni kontekst u kome su ta dela nastajala. Rad koji
sledi namerava da pokaže, između ostalog, i to da je horor žanr, bez obzira na
svoju zasnovanost na arhetipskim i univerzalnim temama i situacijama (strah od
nepoznatog, mračna strana ljudske prirode, borba dobra i zla), nastao i tokom
cele svoje istorije razvijao se pod direktnim i indirektnim uticajima aktuelnog
mesta i vremena. Njegova poetika je zato određena spojem individualnih,
autorskih estetika, nazora i preokupacija sa konkretnim vanknjiževnim i
vanestetskim uticajima koji su oblikovali nade i strahovanja određenih perioda,
kao i načine njihovog književnog uobličavanja. Polazna premisa ovog rada sadržana
je u ubeđenju da književnost ne nastaje u "kuli od slonovače",
izolovana od pisca koji je stvara ili od kulture u kojoj nastaje. To se odražava
i na metodologiju rada, koja se, pored pomnog čitanja (eng. close reading) i uvida iz estetike
recepcije u podjednakoj meri oslanja na istoriju književnosti, i kulture
uopšte, kako bi osvetlila kontekst koji je oblikovao književnost strave, i
omogućio njen najplodniji razvoj upravo u okvirima anglo-američke književnosti.
Žanr se u ovom radu ne posmatra samo kao estetska
kategorija, već se pokazuje kao uslovljen i raznim vanknjiževnim uticajima:
kulturna klima i preovlađujući nazori (npr. doba engleskog prosvetiteljstva kao
pozadina i podsticaj gotiku, ili vrednosti doba kraljice Viktorije na
"viktorijansku" priču o duhovima), istorijski događaji (npr. Američki
građanski rat i njegova uloga u pričama Embrouza Birsa), velika otkrića i
naučne teorije (elektricitet i Frankenštajn
Meri Šeli; Ajnštajnova teorija relativiteta i priče H. F. Lavkrafta…) kao i javljanjem
drugih srodnih književnih škola i pokreta (romantizam, dekadentizam) odnosno
žanrova (naučna fantastika, detektivska priča). U radu se, takođe, ukazuje i na
komercijalne aspekte u nastanku i razvoju horora, neraskidive od srži fenomena
žanrovske književnosti: smanjenje proizvodne cene knjige i njena veća
dostupnost najširim slojevima krajem 18. veka, kao i razvoj gradskih biblioteka
u Engleskoj tog perioda i njihov značaj za popularnost gotskog romana; uloga
književnih časopisa koji su, početkom 19. veka, omogućili razvoj kratke priče
(pa tako i kratke horor priče); fenomen "bestselera" u Americi
početkom sedme decenije 20. veka i njegov upliv na formu i sadržinu romana
Stivena Kinga, itd.
Težnja da se poetika horora predstavi na jasan i
argumentovan način uslovila je strukturu ove knjige. Prvi zadatak na tom putu
jeste definisanje osnovnih pojmova i termina, pri čemu neki od ključnih do sada
nisu bili definisani u teoriji na srpskom, dok oko pojedinih ni u teoriji na
engleskom ne postoji univerzalno slaganje. Osnovni termini koji se na početku
rada definišu jesu: žanr, estetska namera (nem. Kunstwollen), horizont očekivanja, romansa, gotik, gotski roman,
horor i istorijska poetika. Njihovo definisanje nužan je preduslov za što
preciznije određenje horor žanra, čiji efekti umnogome počivaju upravo na
dvosmislenostima, paradoksima i nejasnim opažajima.
Ova knjiga se, zatim, posvećuje definisanju problema
kojim se bavi, odnosno poetike horor žanra u anglo-američkoj književnosti. To
se čini sažetim prikazom osnovnih tendencija u definisanju horora u teoriji na
engleskom jeziku, što uključuje kako uvide uticajnih pisaca žanra, tako i
kritičare i teoretičare koji su se njihovim delima bavili u prethodnih 250
godina, sa naglaskom na savremenijima. U posebnom se poglavlju, takođe, ukazuje
na retke pokušaje određenja horora u teoriji na srpskom jeziku, čime se
pokušava uspostaviti kontinuitet sa onim izučavaocima koji su se, makar
sporadično, do sada bavili temama fantastike i natprirodnih tema i motiva u
književnosti kod nas. Zaključak je, ipak, da horor žanr do sada u teoriji na
srpskom nije bio sagledan na sveobuhvatan način, već pretežno kroz izučavanje zasebnih
autora, dela ili motiva, pa stoga ova Poetika
horora predstavlja pionirski pokušaj u tom pravcu. Kritički osvrt na
preovlađujuće teorije o hororu služi i kao sažetak dosadašnjih uvida, ali i
zamki, na putu našeg određenja horora kao žanra.
Nakon teorijskog utemeljenja horora kao žanra sledi
prikaz njegovog nastanka, odnosno stvaranja poetike strave u obliku tzv.
gotskog romana. Ovaj period prikazuje se kao složen, i zato se deli na dve
faze: rani gotik, čiji je začetnik Otrantski
zamak Horasa Volpola (Horace Walpole, The
Castle of Otranto, 1764), i pozni gotik, čiji je najistaknutiji
predstavnik roman Meri Šeli, Frankenštajn,
ili Moderni Prometej (Mary Shelley, Frankenstein,
or Modern Prometheus, 1818). U oba slučaja ukazuje se na dominantnu književnu
paradigmu čiji je uticaj evidentan (prosvetiteljstvo kao kontrast kod Volpola; romantizam
kao inspiracija kod Šelijeve) ali i na intencije autora izražene u predgovorima
i drugim osvrtima na svoja dela, te na recepciju koju su doživela u vreme
objavljivanja i kasnije. U odnosu na te elemente sagledavaju se dominantne
ideje, teme i motivi tih dela i procenjuje njihov značaj za kreiranje poetike
horora kroz dovođenje u vezu sa prethodnicima i naslednicima. Gotski period
kulminira pojavom američkog pisca Edgara Alana Poa (Edgar Allan Poe), koji
svojim delom fundamentalno preobličava dotadašnju gotsku tradiciju i
modernizuje je kako u sadržinskom tako i u formalnom smislu, postavivši temelje
kratkoj horor priči.
Zatim se definiše klasični period horora, i tri
dominantna oblika žanra u njemu: priča o duhovima, oličena u noveli
"Okretaj zavrtnja" Henrija Džejmsa (Henry James, "The Turn of
the Screw", 1898), viktorijanski neogotski roman, sa Drakulom Brema Stokera (Bram Stoker, Dracula, 1897) kao tipičnim, i najuticajnijim predstavnikom, i
"čudna priča" kosmičke strave, čiji vrhunac predstavlja opus H. F.
Lavkrafta sa pričom "Boja izvan ovog svemira" (H. P. Lovecraft,
"The Colour from Outer Space", 1927) kao egzemplarnom. U ovim delima
prevrednuju se i dalje razvijaju tekovine gotske tradicije, prilagođene novim
društvenim, kulturnim i estetskim okolnostima doba neviđenog razvoja nauke i
tehnologije. Lavkraft, pritom, stoji na razmeđi klasičnog i modernog horora,
najavljujući snažnu egzistencijalističku stravu prikladnu za doba posle Frojda
i Ajnštajna.
Najzad, u glavi posvećenoj modernoj horor
književnosti definiše se fenomen bestselera, i analizira poetika Stivena Kinga
koja je ne samo učinila ovog autora jednim od najčitanijih pisaca 20. veka,
nego je omogućila razvoj horora bez presedana u dosadašnjoj istoriji. Taj
razvitak doveo je do pojave novih, raznovrsnih glasova u modernoj horor prozi,
i njima se bavi poglavlje o savremenim tendencijama u hororu. Ono ukazuje na
ponovno približavanje horora i književnosti "glavnog toka", kao i na
vitalnost ključnih poetika opisanih u prethodnim glavama koje u modernom dobu
stiču nove konotacije.
U
svom zaključku, ova istorijska poetika horor žanra u anglo-američkoj
književnosti pokazuje značaj horora za žanrovsku, popularnu književnost.
Istovremeno, ona ga revalorizuje u domaćoj teoriji kao ravnopravnu vrstu
pisanja kojom su se bavili brojni književni velikani i koja je po svojim
temama, idejama, motivima i estetskim postignućima ravnopravan i neraskidiv deo
književnosti uopšte. Prikaz nastanka i razvoja poetike horora, sa analizom
ključnih, reprezentativnih dela za razvoj i bogaćenje tradicije ovog žanra
tokom više od dva veka služi da pokaže neutemeljenost podele na
"visoku" i "nisku" (ili trivijalnu) književnost, koja se još
uvek može naći u domaćim teoretskim i kritičkim napisima, makar u implicitnom
vidu.
Kroz
analizu reprezentativnih dela horora, ovaj žanr se pokazuje kao potentan modus
iskazivanja (i analiziranja) preovlađujućih nada i strahova svog doba. To je
žanr koji pojedinim svojim elementima prožima čitavu književnost, pa je zato
proučavanje horora istovremeno proučavanje biti književnosti, a dobijeni
rezultati relevantni su i za značajno šire polje nego što je to žanrovska
književnost. Zbog toga je jedna od namera ovog rada da pruži zaokruženi prikaz
nastanka i razvoja horor žanra, u srpskoj teoriji i kritici još uvek nedovoljno
poznatog i priznatog, kao i da ga smesti u perspektivu koju on svojim estetskim
dometima zaslužuje. Time bi se ujedno ukazalo i na mogućnosti žanrovskog
pisanja uopšte.
Ne
treba zanemariti ni kulturološke implikacije ovog istraživanja, budući da je
žanrovska književnost pre svega karakteristična za anglo-američku književnu
produkciju. Iako u Srbiji postoje drugačiji kulturološki i tržišni uslovi nego
u Velikoj Britaniji i SAD, rezulati ovog rada mogu biti relevantni i za bolje
razumevanje motiva horora i fantastike u delima srpskih pisaca, kao i za
uočavanje sličnosti i razlika u slovenskom i anglo-američkom pristupu
fantastici i hororu. Ipak, ovaj rad je prevashodno usredsređen na prikaz i
analizu poetike horora kakva je nastala i razvijala se na engleskom jeziku, gde
je ona ne samo žanrovski kodifikovana nego je i dovedena do svog punog,
zaokruženog teorijskog i praktičnog oblika, a ovaj je pretvoren u paradigmu
žanra za sve druge književnosti u kojima takve zaokruženosti i bogatstva
tradicije književnosti strave naprosto – nema.
* * *
