ocena:
*****
5
Danas
nam je divan dan, divan dan, divan dan!
Našem
STVORU trideseti rođendan, rođendan,
rođendan!
Na današnji dan pre tačno 30 godina
– dakle, 25. juna 1982. američku premijeru imao je najbolji film Džona
Karpentera i jedan od 5-6 najboljih horora ikada snimljenih.
U okviru proslave ovog značajnog jubileja, na
blog kačim nekoliko prigodnih tekstova. Pre svega, tu je moje pisanije o STVORU
od pre desetak godina, iz pokojne rubrike CULT HORROR u niškom PRESSINGU. Odmah da bude jasno – to
je prigodni, informativno-prikazivački tekst koji nije imao ambiciju da nešto
dublje OBJASNI ili analizira, nego se kao i drugi tekstovi te popularne rubrike
bavi time da ukaže na kultni naslov i da skicira razloge a) zašto je kultni i
b) zašto ga valja gledati opet i opet.
Moj definitivni analitički text o
ovom masterpisu tek treba da bude napisan. Do tada, evo ovoga.
THE THING (1982)
režija:
John Carpenter
trajanje: 119’
uloge:
Kurt Russell
Wilford Brimley
T.K. Carter
David Clennon
Keith David (I)
Richard A. Dysart
scenario: Bill
Lancaster
(Story by: John W.
Campbell Jr.)
muzika: Ennio Morricone
kamera: Dean Cundey
efx: Rob Bottin, Chris Walas, Rob
Burman, R.W. Cook...
U mnogim tekstovima o Džonu Karpenteru, a i u kritičkim osvrtima
na moderni
horor uopšte,
STVOR se po pravilu
ili preskače
ili se olako otpisuje
kao inferiorni
rimejk sa previše spec.efekata. Neopravdano i neznalačko potcenjivanje
ovog odličnog
filma pokušaćemo
da bar donekle iskupimo
tekstom koji sledi, kako bi STVOR bio postavljen na mesto koje mu pripada -
tj. u sam vrh horor produkcije 1980-tih, a i šire.
Zaplet filma je poznat:
posada polarne
stanice SAD suočava se sa vanzemaljskim
stvorom sposobnim
da uzima ljudsko ili bilo koje drugo obličje,
prethodno uništivši
iskopiranog domaćina.
Isto tako je poznato
i to da se radi o rimejku klasičnog
SF-trilera STVAR SA
DRUGOG SVETA (1951), sa nikada do kraja raščišćenom ulogom Hauarda Hoksa: potpisan
je kao producent, a po svemu sudeći bio je bar ko-režiser, sa Kristijanom
Nibijem. Hoksov upliv u autorstvo
ovog filma se može uporediti sa ulogom Stivena
Spilberga u POLTERGEISTU, 1982, gde je Tob Huper,
baš kao i Nibi
30 godina ranije,
izgleda bio samo marioneta moćnog producenta-reditelja.
I dok se svi ljubitelji klasičnog
Holivuda (i klasičnog
SF-a) kunu u Hoks-Nibijevu verziju
(delimično iz pijeteta prema velikom režiseru,
a delom iz inercije,
nostalgije i sećanja na efekat koji je taj film na njih imao u detinjstvu), mora se primetiti
da je starija verzija
na planu stvaranja ubedljive
i nadmoćne
pretnje i zastrašujuće atmosfere
suočenja sa onostranim - apsolutno inferiorna, zastarela
i čak trapava:
sam vanzemaljac
je jedan viši čovek koga nešto malo vidimo tek na kraju;
atmosfera i likovi su iritirajuće svetli i površni,
a režija napetih scena je nepotrebno
i kontraproduktivno razblažena na dva načina:
ili zbrzanošću, ili neprikazivanjem dogadaja,
tj. njihovim raportiranjem
iz druge ruke. To ovaj film čini bližim radio drami, odnosno nizom
"slika ljudi koji pričaju"
rečima besmrtnog
Hičkoka, koji je znao kako kreirati i dozirati napetost,
i kada nešto (ne) prikazati...
Karpenter je takode veliki poštovalac Hoksa
(njegov NAPAD NA POLICIJSKU
STANICU BR.13
je ustvari
modernizovani rimejk filma RIO BRAVO) - ali ne toliki da bi slepo ponavljao nedostatke
stare verzije.
Istaknuto mesto koje STVOR ima u Karpenterovom opusu pre svega je plod
činjenice da je upravo to film u kome sve stalne preokupacije ovog režisera -tema, ideja, tip likova i problema,
režijski tretman,
itd.- dostižu svoj najizraženiji i najefektniji domet:
i cinizam
TAMNE ZVEZDE,
i paranoja-pesimizam-nasilje NAPADA... i motiv izolovane grupe suočene sa bezličnim zlom
(NAPAD..., NOĆ VEŠTICA,
MAGLA...) i centralni
lik kao autsajder (najeksplicitnije u BEKSTVU IZ NJUJORKA, odakle je uloga Kurta Rasela, ciničnog samotnjaka, gotovo prepisana u STVORU).
Relativan neuspeh
STVORA kod kritike, a i publike, ima korene u dva ključna
faktora. Prvi faktor bi bila Karpenterova subverzivnost
u tretmanu
priče i glavnih likova:
njegovi junaci su zatvoreni,
ne preterano
simpatični likovi,
nervozni i psihički napeti zbog svoje izolovanosti u ledenoj pustinji.
Indikativno je da Stvor uzima njihove
likove kako bi poslužio
kao katalizator
međusobnih trvenja.
Nesposobnost međuljudske
komunikacije tako se pokazuje
kao jedini pravi demon modernog horora,
od PTICA preko NOĆI ŽIVIH MRTVACA
pa sve do VEŠTICE
IZ BLERA i KOCKE.
Sa nama,
ovakvima kakvi smo, ptice, vanzemaljci, veštice i ostali... nisu nam potrebni. Oni samo donose ekstremnu
situaciju u kojoj maske padaju. Tako bi se moglo reći da,
umesto reakcionarno-ksenofobične, antropocentrično-samodovoljne poruke stare verzije STVORA
-"Stalno posmatrajte
nebo!"- iz mekartnijevskog
perioda, Karpenterova verzija
u stvari poručuje: "Posmatrajte sebe!"
jer neprijatelj
dolazi iznutra... Dosledno sprovedeni
klaustrofobija i pesimizam i atmosfera neumitne
propasti logično
su zaokruženi
nekonvencionalnim otvorenim
krajem filma,
gde je definitivno uništenje
monstruma pod znakom pitanja,
kao i dalja sudbina
preživelih, koji ostaju bez skloništa
usred ledene pustare.
Ali, tu već dolazimo do drugog faktora
koji je umanjio popularnost
STVORA po premijeri: loš tajming.
Radikalne 1970-te su prošle, i sa njima popularnost
preispitivanja tradicionalnih
vrednosti i slutnja apokalipse. Na vlast je došao novi tradicionalizam, u politici
oličen Reganom,
a u filmu -Spilbergom, Lukasom, i njima sličnim mešetarima
ispraznih bajkica
za novu zombifikaciju načas probuđene američke
savesti.
U godini u kojoj su na blagajnama trijumfovali
optimizam i porodične vrednosti
u bajkovitim
šarenim lažama
-E.T. i POLTERGEIST- bespoštedna vizija Džona Karpentera
delovala je gotovo anahrono.
Poučen šamarom
koji mu je publika
udelila za STVORA, on je narednih godina bezuspešno pokušavao
da joj se dodvori
adaptacijama Stivena
Kinga (nepravedno potcenjena
KRISTINA) ili spilbergovskom
SF-melodramom (ČOVEK SA ZVEZDE)
tj. SF-akcijom (GUŽVA U KINESKOJ
ČETVRTI)...
Tek sa ekspanzijom videa sredinom 1980-tih Karpenterov
STVOR je počeo da dobija na popularnosti, stekavši vremenom
istinski kultni status, o kome danas svedoče
i brojni sajtovi na Internetu, kao i velika potražnja
za laserskim
i DVD izdanjima filma.
Dobar deo zasluge za to -pored činjenice da se radi o unikatno
jezivom i zastrašujućem, košmarnom filmu sa retko viđenom količinom
strave- sigurno leži i u groteskno-ljigavim efektima maske i transformacije majstora
Roba Botina
(ROBOCOP, SABLASNI
OKEAN...), koje po stepenu tuđinstva
zaista prilaze
zamislima velikog
H. F. Lavkrafta, i koji ni do dan-danas, 20 godina kasnije, nisu prevaziđeni!
Uprkos nekim zamerkama koje se filmu mogu uputiti
-antipatični ili bezlični likovi,
zbrzano i nepotrebno uništenje
baze na kraju...- danas je izvesno da STVOR spada u uzak krug efektnih,
modernih, superiornih rimejka
klasičnih SF-horora, zajedno sa simpatičnim MEHUROM
(1988) Čaka Rasela, odličnom (takođe nepravedno
potcenjenom) INVAZIJOM KRADLJIVACA
TELA (1978) F. Kaufmana, i naravno
sa remek-delom kakvo je Kronenbergova
MUVA (1986).
Zato je i pomalo deprimirajuće danas videti kako se nevešto pozajmljuju
pojedini momenti
iz Karpenterovog
modernog klasika
u zaboravljivim
razbibrigama tipa SABLASNI OKEAN ili PROFESORI
(koji u vulgarnoj "postmodernističkoj" bezočnosti krade
čitavu scenu!).
Tada se,
s puno melanholije, shvata da se onako nekonvencionalni, ludo hrabri i beskompromisni
filmovi kakav je STVOR ne samo više ne prave, nego se i NE MOGU praviti,
jer je sve manje stvaralaca -a i publike- sa dovoljno
integriteta za toliku smelost.
--- Podsećam da na blogu odavno možete
videti i moje gnušanje nad prikmejkom
iz prošle godine (kojom prilikom se dotičem i Karpenterove verzije), i to OVDE. Moj
rivju Hoksove verzije (koju takođe negativno kontrastiram superiornoj Karpenterovoj)
linkovan je gore u tekstu, ali ko nije pazio, evo ga i OVDE.
A kome sve to nije dovoljno, povodom
ovog jubileja oglasio se i trijumvirat crnogorske žanrovske misli koji je, u
ovom ili onom obliku, poznat temeljnim pratiocima ovog bloga. Naime, u
vikend-izdanju lista VIJESTI svoje tekstove o STVORU objavili su nekadašnji
saradnik ovog bloga, Ratko
Radunović, zatim gost-saradnik (u par navrata) Bojan
Baća, i najzad, Aleksandar Bečanović,
o kome je ovde
takođe pisano.
Baća je, kao sociolog po struci i pop-litičar po zanimanju, naglasak
stavio na društveno-političku tematiku koja se može dovesti u vezu sa STVOROM u
svom tekstu "Čovjek
je najtoplije mjesto za skrivanje, ili: Zašto nikada ne možemo upoznati
Drugo?"
Bečanović, koji preferira rodna, psihoanalitička i psiholingvistička
čitanja, iz tog ugla govori o STVARI po sebi u tekstu "Film
dvostruke sublimacije".
Na kraju, ali samo zato što njegov
tekst nije okačen na sajtu VIJESTI, tu je i Radunović, sa svojim tekstom koji
sada, zahvaljujući njemu, možemo ekskluzivno i premijerno u vascelom
kiberprostoru videti samo na The Cult of
Ghoul i nigde drugde! On se, kao pisac i ljubitelj pisane reči, usredsredio
na književni predložak, tj. na novelu, i njegov je tekst najkonkretnije i
najdirektnije vezan za povod, odnosno sadrži najmanje bavljenja vanestetskim
kategorijama.
Evo njegovog teksta:
Uz tridesetogodišnjicu filma 'Stvar'
Džona Karpentera: Gospodar
imitacija
(c) Ratko
Radunović
"Who Goes There?"
("Ko to ide?"), John W. Campbell, Jr.; Astounding Science-Fiction (1938)
Avgusta 1938. objavljena je novela "Ko to
ide?". Potpisao ju je Džon V. Kembel pseudonimom Don A. Stjuarta i
publikovao u vlastitom revolucionarnom časopisu, Astounding Science-Fiction. Da li je Kembel bio pretjerani
dobričina ili je, pak, vjerovao da "Ko to ide?" i nije toliko dobra
priča, naposljetku ona ipak nije zavrijedila da bude pomenuta na
naslovnici.
Najzad, "Ko to ide?" još uvijek živi
zahvaljujući dvoma nesvakidašnjim filmovima, Stvari sa onoga svijeta Hauarda Hoksa iz 1951. a, naročito, Stvari Džona Karpentera iz 1982. Scenaristi
Hoksovog u to doba radikalnog filma – Čarls Lederer i Ben Heht – samo su bili
inspirisani Kembelovom novelom, ali zahvaljujući zahuktavanju Hladnog rata i
rastu crvene paranoje u Americi ovo ostvarenje je tako dobro primljeno da je,
po zaradi, zasijenio i pacifističko remek-djelo, Dan kad se Zemlja zaustavila, Roberta Vajza.
Isto se zbilo na ljeto 1982. kad su se u bezmalo
direktnom konfliktu našli Spilbergov film E.T.
i Karpenterova Stvar, a koji je
pokušao uzjahati skoro identičnog žanrovskog konja i istom studiju donijeti
blagostanje, međutim sva je sreća što je Stvar
bio sve ono što Spilbergova fascinantna fantazija nije. Tog puta, što je
sasvim razumljivo, pobijedilo je Dobro. Film kao što je bio Karpenterov, koji
izgleda, zvuči i ima ukus košmara jednog Šopenhauera prosto nije imao nikakve
šanse na blagajnama, kako juče tako i danas. Za razliku od Hoksa, Karpenter
dosljedno snima egzistencijalistički, bolje reći mizantropski, film o
svekolikoj ništavnosti ljudske civilizacije, neku vrstu personalne mini
apokalipse koja, izgleda, nikada nije bila relevantnija kada je u pitanju
ljudsko stanje, kao i manjkavi poriv ljudske civilizacije da se izbori sa nečim
što nipošto nije u mogućnosti da kontroliše.
Ako već govorimo o književnom predlošku, o
Kembelovoj noveli, sigurno se ne radi o izuzetnoj storiji kao što pojedinci
tvrde, ali jeste u pitanju veoma dovitljiva pripovijest sa krajnje uzbudljivim
finalem koje, pak, nije našlo mjesta ni u jednom od pomenutih filmova. Ona je
istovremeno proizvod svojeg vremena i ostavlja očevidan trag u evoluciji
fantastične fikcije koju je sâm Kembel pomogao da se uozbilji. Kembel je prije
svega bio urednik, pa tek onda pisac, odnosno naučnik-pisac. I da bi
prokljuvili idejnu veličinu njegove novele, prvo se vrijedi upoznati sa legatom
dotičnog.
Završivši fiziku na prestižnim univerzitetima
M.I.T. i Djuk, od 1930-ih redovno je pisao tzv. supernaučne galaktičke
avanture, a i tekstove o astronomiji i fizici, obično ih publikujući u SF
fanzinima. Septembra 1937. dodijeljeno mu je mjesto urednika u časopisu Astounding, i njega će zadržati do svoje
smrti, 1971. Do tada će Astounding
proći kroz dvije inkarnacije – prvo kao Astounding
Science-Fiction (1938), a onda i kao Analog
(1960).
Iako magazinski SF za vrijeme Drugog svjetskog
rata nije stvorio novog Svifta, niti Meri Šeli, a još manje Velsa, on jeste
odnjegovao i oplemenio niz potpuno izvedenih zabavnih pisaca koji su
istovremeno bili krajnje stimulativni i imaginativni, bez obzira na to kako je
zvučala njihova generalno drugorazredna proza.
Bolje reći, Kembel je žanru od starta počeo
donositi neizmjernu inovativnost, sa namjerom da podigne standard inteligencije
u SF časopisima, i da u isti mah raskine veze sa tadašnjom tradicijom bezdušnog
pretjerivanja. Novi pisci su ohrabrivani i zatrpavani idejama, a rezultati su
od početka postizali uspjehe. Do 1939. godine Kembel je na taj način otkrio
Isaka Asimova, Lestera del Reja, Roberta Hajnlajna, Teodora Sterndžena i A. E.
Van Vogta (spiritualnog pretka Filipa K. Dika), i brojne druge autore koje je
izveo na pravi put, a za njih se može napisati da su postavili temelje onoga
što danas zovemo američkom naučnom fantastikom. No, kad je riječ o bezdušnom
pretjerivanju, postoji i loša strana.
Naučno-opredijeljeni Kembel je od britanskih
žanrovaca nerijetko optuživan i da u jednu ruku stvara brigade opasnih
anti-socijalista; isti ti Britanci su, inače, potpuno revidirali SF sredinom
1960-ih i konačno mu dali prizvuk istinske, solidne, književnosti.
Uzmemo li to u obzir, činjenica je da je Kembel
pomogao da SF autor, L. Ron Habard, tokom 1950-ih, posredstvom Astoundinga, propagira svoju
transcendentalnu "dijanetiku" (nauku) što je ubrzo postala
sajentologija (religija). Za razliku od starijih kultova kao što je hrišćanstvo,
ova religija doslovno se zasnivala na izopačavanju modernih SF tropa.
Kembel je dijanetiku – modernu nauku o mentalnom
zdravlju – nazvao za čovjeka "bitnom poput otkrića vatre i superiornijom
od njegovog izuma točka[…]". U istoj uredničkoj riječi taj
intelektualac se svojim čitaocima kune da njegov tekst o Habardovoj nauci nije
nikakva prevara i da je dijanetički tretman prilično pomogao sinusitisu od
kojeg je patio. Štaviše, poslije Habarda, Kembel je dao podršku još nekolicini
besmislenih kvazi-naučnih izuma.
"Mrzim priču koja počinje atmosferom", jednom je navodno
kazao. "Odmah pređi na priču i zanemari atmosferu."
Kembelova novela "Ko to ide?" je očito
posljednje značajno djelo ovog autora/urednika i doista nas odmah baca u samu
srž priče, iako bi primarni protagonista upravo trebao da bude atmosfera. Njena
originalnost može biti dovedena u pitanje ako znate, recimo, stožernu nit
Lavkraftovog kratkog romana strave, U
planinama ludila, (publikovan u "starom" Astoundingu, 1936.), koji se isto odigrava na Antarktiku, a gdje
istraživači takođe pronalaze vanzemaljske oblike života kojima se nipošto nisu
u stanju suprotstaviti.
Za razliku od Lavkraftovog izvrsnog romana, prije
svega sporog, izrazito atmosferičnog i opsežnog, Kembel se trudi ugoditi
senzacionalizmu ondašnjeg magazinskog tržišta, pišući strelovitu i bujnu
naraciju sa likovima koji su generalno jednolični i bezbojni.
Sekundarna Magnetna Ekspedicija na Antarktik broji
37 ljudi. Kao što iziskuje staromodni tip pripovijedanja, naročito oslikan u
filmskoj dramaturgiji toga doba, novela počinje u trenutku kada Komandant Geri
i drugi zapovjednik, inače metereolog, MekRidi, okupljaju čitavo ljudstvo u
bazi kako bi sve njih o jednom trošku izvijestili o najnovijim događanjima u
kojima će, dabome, mjesto naći i zbivanja prije njih. Tu ćemo saznati sve o
njihovoj grupi; lokaciju, temperaturu i atmosferu na Antarktiku, a pogotovo
brzinu vjetrova koji duvaju na minus 70 i minus 50 stepeni. Saznaćemo i kada je
led prvi put okovao Antarktik i kojima sve vrstama eksploziva barataju članovi
ekspedicije.
Novina kojoj ovdje pribjegava Kembel jeste da
svojoj fabuli nadogradi smisao i svrhu kroz ozbiljan naučni pristup
fantastičnoj temi, tako da ona donekle postaje pitomija i svrsishodnija.
Čitaoci se sada mogu sjediniti sa likovima i njihovim naporima, jer je
cjelokupnoj pustolovini pružen svojevrsni integritet. Ova novela nije mogla
biti vjernije predstavljena u adaptaciji Bil Lankastera koju je režirao
Karpenter.
Iskopanu Stvar je nemoguće opisati, izuzev da na
neizdefinisanoj glavi ima tri crvena oka i četiri pipka umjesto ekstremitetâ.
Dr Bler bi svakako htio da je otopi i uzme uzorke, dok se par ljudi u kampu
protivi tome, jer nisu sigurni da li će Stvar oživjeti kada se otopi. I dabome
da Stvar oživi. Ona, štaviše, posjeduje moć kopiranja života koji
proždere.
Već nakon prvih par poglavlja, naučnici uništavaju
Stvar čim je uhvate u apsorpciji jednog od pasa, međutim, njihovo olakšanje je
kratkog vijeka. Naime, dolazi se do zaključka da svako od njih može biti ta
Stvar, tako da se veći dio zapleta vrti oko članova ekspedicije koji žive u
strahu da je prva osoba do njih puki tuđin. Izolovavši sebe od vanjskog svijeta
tako što prethodno unište avion i parne ralice, ljudi stalnim diskusijama istovremeno
pokušavaju doći do naučnog riješenja kako da prokljuve ko je ko.
Preloman trenutak je kada shvate da dr Bler, već u
ranim fazama priče, počinje gubiti razum i postaje prijetnja za sve prisutne.
Njega zatvaraju u izdvojenu baraku i daju mu hranu. U međuvremenu se otkriva
test za krv i ustanovljava da 14 članova ekspedicije više nisu ljudska bića već
puke imitacije.
U tome duhu će proteći čitavih sedam dana da bi
onda oni što su preživjeli shvatili da su u potpunosti zaboravili na Blera –
Bler je posljednja živa Stvar i nju lagano ubijaju. Ali, ono što otkrivaju u
Blerovom skloništu jeste izvjesni mehanizam u obliku ranca – neka vrsta
anti-gravitacione sprave – koju je Stvar uspjela sagraditi od svih sitnica koje
je mogla sakupiti u tom skučenom prostoru, pripremajući se da napusti Antarktik
i svoje sjeme očito razaspe po ostatku Zemlje.
Uostalom, na isti se način završava najnovije
razočarenje Džej Džej Abramsa, Super 8
(2011) – samo što u tome filmu prognani i generalno dobroćudni vanzemaljac
uspijeva pobjeći iz zatočeništva.
