ZAVERA BUDALA – Džon Kenedi Tul

            nakon trauma koje mi je prouzročilo čitanje romana SENKA NAŠE ŽELJE darka tuševljakovića naprasno sam odlučio da promenim svoj prvobitni plan naglog i sistematičnog uranjanja u noviju srpsku žanrovsku prozu – nakon skoro dvogodišnjeg izbivanja na pustom ostrvu zvanom DOKTORAT – jer sam shvatio da bi taj čin mogao na moju psihu ostaviti nezalečive posledice. umesto toga, dakle, reših da od bavljenja srpskim fantastičarima i hororistima odmorim, bar načas, uz nešto što će mi povratiti veru u smisao književnosti i posvećivanja vremena čitanju – drugim rečima, uzeh u ruke knjigu koja je obećavala da će vreme uloženo u njeno čitanje biti adekvatno nagrađeno.

            i tako i bi!

            ZAVERA BUDALA je roman koji mi je pružio užitak kakav odavno nisam uz štampanu stranicu osetio; zapravo, čemu okolišenje – ovo je, verovatno, najduhovitiji roman koji sam ikada pročitao! kikotao sam se naglas (što, inače, retko činim) tokom čitavog trajanja, i iskreno žalio što nema i više od tih 420 stranica, kroz koje sam prohujao za oko dva dana.

            glavni junak je fascinantni ogavni mutant između homera simpsona, erika kartmana, vudija alena i – lavkrafta! 

            konkretno, ignacijus rajli je debela proždrljiva lenčuga loših higijenskih navika sa manijom da je svet protiv njega. ispunjen je sumanutim mesijanskim planovima za spas društva koje zapravo prezire i na koje gleda sa, doslovno, srednjovekovnim merilima. pritom je sex-frustriran, živi s majkom, ispunjava grdne sveske u linijama svojim grotesknim idejama i nazorima, gnuša se svakog posla, kao i doba u kome živi i ljudi koje sreće. njegovi mizantropski ispadi predstavljaju vrhunce dostojne da se uporede sa biserima lavkraftovih žučnih rasističkih pisama iz njujorka, te hajlajtovima iz proze selina, barouza i bernharda! omiljeni epiteti su mu: mongoloidno, perverzno i abortirano.

            iako je u suštini lujka, kroz njegovo ludilo povremeno bljesnu momenti koji uopšte nisu sumanuti (barem meni; ali ko sam pa ja da sudim o tome šta je normalno a šta ludo?!). zapravo, deonice u kojima se ostrvljuje na svoje doba (ovde: 1960-te) mogle bi da potiču i iz lavkraftovih pisama, npr:

"I refuse to "look up." Optimism nauseates me. It is perverse. Since man's fall, his proper position in the universe has been one of misery."

"With the breakdown of the medieval system, the gods of chaos, lunacy, and bad taste gained ascendancy." (lavkraft bi ovde umesto srednjeg veka uzdizao doba engleskog prosvetiteljstva 18. veka, za njega - vrhunac civilizacije, posle koga je sve opadanje i popast.)

"Employers sense in me a denial of their values... They fear me. I suspect that they can see that I am forced to function in a century which I loathe." (uporediti sa HPL-ovom skoro patološkom nesposobnošću da se bavi bilo čime profitabilnim, 'korisnim'...)

            čak i literatura koju preporučuje zabludeloj omladini donekle nalikuje nečemu što bi lavkraft, zadrti fan svega staro-rimskog, mogao da potpiše:

"Then you must begin a reading program immediately so that you may understand the crises of our age," Ignatius said solemnly. "Begin with the late Romans, including Boethius, of course. Then you should dip rather extensively into early Medieval. You may skip the Renaissance and the Enlightenment. That is mostly dangerous propaganda. Now that I think of it, you had better skip the Romantics and the Victorians, too. For the contemporary period, you should study some selected comic books.... I recommend Batman especially, for he tends to transcend the abysmal society in which he's found himself. His morality is rather rigid, also. I rather respect Batman." (u HPL slučaju, betmena zameniti sa weird tales!)

ignacije se, inače, do onesvešćenja predaje produktima pop-kulture, samo kako bi njima podgrevao svoju mržnju prema fun-loving life-affirming cheerful-WASP-partying stoki, kako onoj na bioskopskom platnu, tako i onoj koja ih u bioskopskoj sali s udivljenjem gleda:

"I have sought escape in the Prytania on more than one occasion, pulled by the attractions of some technicolored horrors, filmed abortions that were offenses against any criteria of taste and decency, reels and reels of perversion and blasphemy that stunned my disbelieving eyes, the shocked my virginal mind, and sealed my valve."

            naročito ga zgražavaju njihova pohota i razvrat:

'Filth!' Ignatius shouted, spewing wet popcorn over several rows. 'How dare she pretend to be a virgin. Look at her degenerate face. Rape her!'

a kad padne u fras, ovim ili onim povodom, njegovi hipohondarski izlivi vrhunci su razmaženog drama-queenisanja:

"My respiratory system, unfortunately, is below par. I suspect that I am the result of particularly weak conception on the part of my father. His sperm was probably emitted in a rather offhand manner."

            naslov romana – u originalu A CONFEDERACY OF DUNCES – potiče od tatka svih modernih psiho-ciničnih mizantropa, džonatana svifta - što se mene tiče, hronološki, istorijski posmatrano, on je PRVI ZAISTA PRAVI MODERNI PISAC, sa senzibilitetom s kojim današnji prefinjeniji čitalac može sasvim i bez ikakve zadrške da korespondira. svift je svojevremeno ispravno zapazio: "When a true genius appears in the world, you may know him by this sign, that the dunces are all in confederacy against him." 

            najveći, mada nikako jedini, izvor humora u romanu jeste dramatična disproporcija između slike koju o sebi imaju junaci (ne samo ignacije, nego i skoro svi ostali) i realnosti koja je čitaocu nenametljivo, ali jasno predočena. te razmere samoobmanjivanja, drastičnog iskrivljavanja patetičnog iskustva u pompeznu melodramu i slični zahvati toliki su da, pored komičnih, poprimaju i tragične dimenzije, jer ogoljavaju način na koji svi mi funkcionišemo – mada, nadamo se da nismo baš ovoliko groteskno zaluđeni i izgubljeni kao karikature koje napučuju ovaj roman.

            ignacijeve manije veličine, beskrajno zabavne po sebi, morale bi, međutim, da iole iskrenog čitaoca podsete i na njegove sopstvene (yes, ghoul included):

"That's even worse. Only degenerates go touring. Personally, I have been out of the city only once. By the way, have I ever told you about that particular pilgrimage to Baton Rouge? Outside the city limits there are many horrors."

"No. I don't wanna hear about it.

"Well, too bad for you. You might have gained some valuable insights from the traumatic tale of that trip. However, I am glad that you do not want to hear of it. The psychological and symbolic subtleties of the journey probably wouldn't be comprehended by a Paradise Vendor mentality. Fortunately, I've written it all down, and at some time in the future, the more alert among the reading public will benefit from my account of that abysmal sojourn into the swamps to the inner station of the ultimate horror."

za razliku od ignacija, koji živi u neprekinutom nizu samoobmana, paranoja i manija, sudbina autora ovog romana nažalost mračno-ironično ilustruje istinitost sviftove maxime: naime, džon kenedi tul je ovaj masterpis napisao početkom 1960ih, kada je imao 24 godine (što je otprilike najbolje vreme za pisanje remek-dela: šopenhauer je imao 25 kad je završio SVET KAO VOLJU I PREDSTAVU). bezuspešno je rukopis nudio izdavačima: te BUDALE su ga uporno odbijale, sve dok se ovaj nije ubio kad je imao 32 godine, a da nije napisao ništa više. rukopis je, potom, njegova ojađena majka nastavila da pokušava da uvali nekome, u čemu je napokon uspela tek punu deceniju nakon sinovljevog samoubistva. roman je smesta dobio PULICEROVU NAGRADU, što je pokojnog i davno uzemljenog, od strane budala u grob oteranog tula sigurno mnogo obradovalo.

osnovne crte o mračnoj zaleđini tulove životne priče imate u pogovoru srpskom izdanju, koji možete videti – na engleskom – i onlajn, ovde: Walker Percy's Foreword to A Confederacy of Dunces

            ZAVERA BUDALA je roman toliko dobar da sam u njegovom slučaju prekršio svoj inače prilično čvrst princip, da dela izvorno pisana na engleskom ne čitam u srpskom prevodu: naime, original mi trenutno nije bio dostupan, a pročitavši početak na srpskom bio sam suviše nestrpljiv da to odmah izgustiram do kraja, umesto da čekam zgodnu priliku da ovo nabavim na engleskom, pa rekoh FUCK IT, i bacih se na prevod (izdao CLIO pre nekoliko godina, sigurno još ima u prodaji, ja kupio pre oko godinu dana). prevod je mogao biti i sočniji i živahniji i slobodniji nego što jeste, ali bože moj, what the hell: ovo je ionako vredno iznovnog iščitavanja. prvom priliku nabaviću sebi englesku verziju i čitati ovo ponovo. i ponovo.

           ZAVERA BUDALA nudi obilje prvoklasne zabave i oštrog, pronicljivog, crnog humora – nenametljivu pamet i suptilnu satiru ne samo na društvo nego, pre svega, na čoveka kao stvora, što knjigu takođe izmešta iz klase vremenski ograničenih i istorijski uslovljenih knjižica koje zablistaju načas, da bi par godina kasnije bile s pravom zaboravljene. džon kenedi tul nije pisao za budale svog vremena, već za večnost, i zato ovaj roman – sada 'star' već pola veka – deluje svežije i jače od većine popularnih praznoslovlja koja su s trenutnim uspehom postigla slavu...