QUATERMASS II

by MARIJAN CVETANOVIĆ

O Nigelu Knealu sam već pisao prošle godine na blogu, tako da očekujem da čitaoci imaju barem osnovni uvid u njegovo stvaralaštvo, vezano pre svega za kasniju fazu njegovog stvaralaštva.

Međutim, tek sa delima iz njegove ranije faze, slika njegove zaostavštine i karijere biva potpunija i jasnija. Centralno mesto zauzima serijal i film Quatermass II.

Zašto Quatermass II?

Prethodnik ovog serijala - The Quatermass Experiment - emitovan je na BBC-u dve godine ranije, i predstavljao je blagu formu SF-a u potpunosti prilagođenu etičkim i političkim standardima kraljevstva i uredništva državne televizije. Nakon potpisivanja dvogodišnjeg ugovora, Kneale dobija priliku da se konkretnije i slobodnije izrazi. Iako Quatermass i dalje zadržava tematsku formu SF-a, koketiranje sa hororom je više nego evidentno. Ali, ne samo to: ideološki aspekti serijala su kulminirali kroz vizije društvenih metafora.

Fikcioni lik Profesor Bernard Quatermass, naučnik, uz pomoć svojih saradnika na institutu biva upleten u slučaj kiše meteorita koja pogađa jedno specifično polje, inače pod zaštitom vojske. Dalje razvoj priče ga vodi ka fabrici sintetičke hrane, iza čije fasade se krije zavera koja doseže do vrhova Britanskog parlamenta. Naime, sami meteoriti imaju oblik školjke i ispuštaju gas sa visokim sadržajem amonijaka, pomoću kojeg snečuju telo domačina i pretvaraju ga u poslušnu i agresivnu ljušturu, usput ga markirajući ogromnom flekom u obliku nabubrelog plika.

U pogledu premise, Quatermass II anticipira Don Siegelov klasik, i donekle Soylent Green, međutim, tumačenja se moraju posmatrati iz specifične perspektive britanskog posleratnog društva, a treba imati u vidu i stilske, kao i dramske razlike između Quatermass II serijala, i filma, koji je izašao dve godine kasnije, a godinu dana posle Invasion of the Body Snatchers.

Dok se Invazija smatra akutnom anti-komunističkom paranojom, metaforom za tiraniju Mekartijeve ere i alegorijom o dehumanizaciji i konformizmu, Quatermass II je vrlo otvorena kritika konzervatizma britanske vlade, njene anti-nuklearne retorike, imperijalnog demokratskog ekspanzionozma, kao i alegorija o destruktivnom efekatu industrijalizacije.

U tehničkom pogledu serijal (sa budžetom od nešto manje od 8000 funti!) je značajno inferiorniji u odnosu na film, čija je prava otkupila Hammer produkcija, i odmah potom angažovala eminentnijeg režisera Val Guesta, sa kojim je Kneale imao lošiju saradnju nego sa režiserom serije Rudolph Cartierom. Nesuglasica je bilo zbog glavnog glumca Briana Donlevyja, protiv čijeg ponovnog angažovanja (posle The Quatermass Experimnta, prvog filma iz serijala) je bio Kneale, optužujući ga neprofesionalnost i učestala pijanstva.

Savršeno doziran saspens na estetskom nivou Hičkokovih trilera dominira serijalom, pogotovo u prve tri epizode. Pojedini set-pisovi su za ono vreme prevazilazili granice cenzure svojom napetošću i mračnim toniranjem uz efektan muzički skor. Emitovane u prime-time terminu, subotom od 20, epizode izazivaju šok, tako da BBC ispred četvrte epizode snima naraciju kojom upozorava gledaoce na kontekst materijala koji sledi. Posle te epizode Kneale, najverovatnije pod pritiskom, omasovljuje cast, i napušta do tada perfektni minimalističko-klaustrofobični koncept, koji je u sebi nosio obrise horora i napetog političkog trilera. Bunt radnika, kao i nepotrebni izlet u svemir zarad uništenja asteroida, predstavljaju anti-climax i deluju prozaično.

Poseban entiten, kako u seriji, tako i na filmu, predstavlja vojska. Kneale ih otvoreno naziva zombijima (savršena metafora!), i različito ih karakterizuje. U seriji, zombiji su sporiji, uz minimalno korišćenje sile i umerene besede, postižu maksimalne rezultate; dok su na filmu brzi, efektni, izuzetno agresivni i laki na okidaču, maksimalno iritantni, tako da je i sam Prof. Quatermass u jednoj sceni morao zombija, koji se odvažio da ih zaustavi, lično automobilom da pregazi.

Val Guest pokazuje na momente zavidan potencijal u stilskom izražavanju; egzotične lokacije, kao što je rafinerija nafte, omogučavaju mu verno dočaravanje mračne realističnosti u akcionim scenama, i upotrebu long-shotova sa naznakama apokalipse. Za dočaravanje fantastičnih i horor elemenata u ključnim scenama, Guest pribegava čak i cinema verite tehnici.

I pored tih digresija, film ostaje na nivou stilske konvencionalnosti tog vremena, a serija, uprkos činjenici da ne izlazi iz kamernih okvira televizijske produkcije, biva prepoznata kao uspešniji produkt. Uspeh filma Quatermass 2, distribuiran na američko tržište kao Enemy From Space, biva pomračen uspehom drugog Hammer filma The Curse of the Frankenstein, kao i izlaskom Invazije godinu dana ranije.

Uprkos određenim manjkavostima, kao što su jednodimenzionalna i pravolinijska gluma, i jeftini i neuverljivi specijalni efekti, film Quatrmass 2 je sat i 20 vrhunske zabave za sve fanove mračnog SF-a, a za njegovog mastermajnda predstavljao je odskočnu dasku ka potencijalno ozbiljnijim projektima.

Nigel Knealeov prevashodni autorski interes definisan je njegovim opsesivnim odnosom prema turobnim društvenim tematikama, a naizgled simplifikovana SF žanrovska matrica mu služi kao model za dubioznije izražavanje i kritiku infantilnih političkih ideologija i sistema.

Ipak, Nigel Kneale je pre svega kroz Quatermass II etablirao sebe kao vizionara, dramaturga duboke naracije; iako je optimističkim rešenjima igrao po pravilima industrijskih konvencija, unutrašnji svet i pomnija analiza njegovog opusa otkriva tragove distopije, koji će kulminirati u orvelovskom serijalu The Year of the Sex Olympics, delu koje će anticipirati fenomen zvani rijaliti šou.